Anderhalf jaar geleden werd het Forum humane tenuitvoerlegging levenslange gevangenisstraf opgericht1, uit bezorgdheid over de huidige tenuitvoerlegging van de levenslange gevangenisstraf. De oprichters zagen namelijk dat het aantal levenslang gestraften het afgelopen decennium fors is toegenomen, terwijl beleid voor de detentie van levenslang gestraften ontbreekt. Er bestaat geen regeling die voorziet in voldoende perspectief op invrijheidstelling, want over de invulling van de gratieregeling bestaat geen helderheid (meer), zodat deze onvoldoende garanties biedt voor een onafhankelijk en afgewogen oordeel.
Eisen van het EHRM
Niet alleen het Forum (zie kader), ook de Raad voor Strafrechtstoepassing en Jeugdbescherming (RSJ) bepleit een met waarborgen omklede procedure waarin de noodzaak van verdere vrijheidsbeneming wordt getoetst. In 2006 en 2008 reikte de raad de minister hiervoor twee mogelijkheden aan: een tussentijdse toets en een verzwaarde gratieregeling.2 De raad gaf de voorkeur aan toetsing door de rechter, omdat een rechterlijke toets een recht met zich brengt, terwijl gratie een gunst blijft. Daarnaast sluit een rechterlijke toets volgens de RSJ beter aan bij internationale wet- en regelgeving en de Europese praktijk.
Volgens het EHRM betekent een humane bejegening dat de duur van de levenslange straf zowel de iure als de facto verminderd moet kunnen worden.3 Een papieren procedure is niet voldoende om aan de eis van humaniteit, neergelegd in art. 3 EVRM, te voldoen. Aan de veroordeelde mag daadwerkelijk uitzicht op vrijlating niet worden onthouden.
De vraag in hoeverre de Nederlandse praktijk voldoet aan de Straatsburgse eisen kwam afgelopen zomer aan de orde bij de Hoge Raad.4 De Hoge Raad sloot zich aan bij de rechtspraak van het EHRM. Volgens het arrest heeft de levenslange straf geen absoluut karakter en moet er niet alleen juridisch, maar ook feitelijk enig perspectief op vrijheid zijn. Dat levenslang zonder meer levenslang is, gaat volgens de Hoge Raad dus niet op.
De Hoge Raad oordeelde verder dat door de gratieprocedure en de mogelijkheid de burgerlijke rechter te adiëren, voldaan is aan de eis van het EHRM. Maar als vast komt te staan dat deze twee feitelijk lege hulzen blijken, kan er wel degelijk sprake zijn van schending van het EVRM, zelfs al bij oplegging van die straf.
De minister en staatssecretaris van Justitie hebben op 16 oktober jl. de Kamer geïnformeerd over de gratieprocedure voor levenslang gestraften en de wijzigingen in de tenuitvoerlegging van deze straf.5 Daarbij gaan ze uitdrukkelijk in op de standpunten van het Forum en de RSJ. De bewindslieden beschouwen de uitspraak van de Hoge Raad als ondersteuning van het beleid. Zij stellen dat gratie het benodigde perspectief op vrijlating biedt. Ze uiten weliswaar het voornemen om een levenslang gestrafte elke vijf jaar de gelegenheid te bieden onderzoek te laten doen, gericht op diagnostiek en risicotaxatie, maar achten een ambtshalve gratiebeleid noch een rechterlijke toets noodzakelijk.
De gezondheidsschade van langdurige vrijheidsbeneming moet zo veel mogelijk wordt beperkt
Hoge Raad anders gezien
Is er dan wel een probleem, nu de Hoge Raad niet tot schending van het EVRM heeft geconcludeerd en de minister zich gesteund voelt door de Hoge Raad? Ja, want deze steun moet worden gerelativeerd. De Hoge Raad oordeelde dat het EVRM mogelijk wordt geschonden als gratie en de burgerlijke rechter de facto geen opties zijn, en dat de informatie die de A-G aanleverde (nog) niet voldoende was voor een oordeel over deze kwestie. De Hoge Raad is dus niet volledig overtuigd van het bestaan van een uitzicht op vrijlating, maar vooralsnog is niet gebleken dat dit perspectief daadwerkelijk ontbreekt. De Hoge Raad kon ook moeilijk anders oordelen, gezien het kleine aantal recente gratieprocedures van levenslang gestraften. Er zijn slechts zes levenslang gestraften die langer zitten dan vijftien jaar, van wie drie langer dan twintig jaar.
Enkele onderdelen van de uitspraak van de Hoge Raad lijken aanpassing van het beleid te suggereren. Mevis concludeert in zijn noot bij het arrest dat de Hoge Raad bepaald geen tegenstander is van een tussentijdse toets. Volgens hem kan misschien zelfs worden afgeleid dat de Hoge Raad een dergelijke toets aanbeveelt, en hij meent dat de bewindslieden een betrekkelijk minimalistische invulling aan het arrest geven.
Maken de civiele weg en de gratieprocedure dat de duur van de levenslange straf de iure en de facto verminderd kan worden? Bleichrodt geeft in zijn noot aan dat de burgerlijke rechter nog nooit heeft besloten tot verkorting van een levenslange gevangenisstraf, anders dan vooruitlopend op een vrijwel zeker positief gratiebesluit. Ook de minister zelf heeft deze mogelijkheid als theoretisch bestempeld.6 A-G Knigge daarentegen stelt in zijn conclusie dat er hoop is ‘zolang de civiele rechter niet heeft gesproken’.
De regering acht ambtshalve gratiebeleid noch rechterlijke toets noodzakelijk
Geen beleid
Er bestaat geen ambtshalve gratiebeleid, en de grond voor gratie (art. 2 onder b Gratiewet) wordt minimaal benut. De bewindslieden wijzen op een recente gratieverlening en suggereren dat gratie wel degelijk een reële mogelijkheid is. Maar bij die gratie ging het om een terminale gedetineerde, die binnen enkele weken na zijn invrijheidstelling overleed. Dat die gedetineerde een levenslange gevangenisstraf uitzat, deed er in feite weinig toe. Bovendien was de man in Duitsland veroordeeld en zat hij in Nederland zijn straf uit: de minister vergeet te memoreren dat een levenslang gestrafte in Duitsland na vijftien jaar in beginsel voor vrijlating in aanmerking komt, waarbij de rechter over verlenging van de straf oordeelt.
Door meermalen te benadrukken dat levenslang in beginsel levenslang is, suggereert de minister dat dit kabinet (vrijwel) geen gratie zal verlenen. Zo heeft de minister besloten de toestemming voor begeleide verloven in het kader van behandeling van Cevdet Y (in 1983 veroordeeld tot levenslang) terug te draaien. Deze beslissing werpt haar schaduw vooruit: zonder een goed afgesloten behandeling zal geen gratie worden verleend. Als zelfs voor iemand die 26 jaar vastzit en met goed resultaat behandeld wordt, de weg naar gratie wordt geblokkeerd, dan moeten de verwachtingen naar beneden worden bijgesteld. De gratie is nu sterk aan politieke macht gebonden: de minister heeft het laatste woord. Daardoor is de tot levenslang veroordeelde van het politieke klimaat afhankelijk. Zou de minister het zichzelf niet makkelijker maken door hij de beoordeling bij de rechter zou leggen? Die is dan de kop van Jut bij invrijheidstelling, waardoor de minister het electoraat niet hoeft te vrezen.
Zelfs voor iemand die 26 jaar vastzit en met goed resultaat behandeld wordt, wordt de weg naar gratie geblokkeerd
Meer dan hopen op hoop
Waarom probeert Nederland de Europese norm met de hakken over de sloot te halen? En zou Nederland ook los van Europese normen niet beter moeten kijken naar de menswaardigheid van het huidige beleid? De huidige levenslang gestraften mogen niet in onzekerheid worden gelaten of er de iure en de facto perspectief is op vermindering van hun straf, of dat ze alleen maar kunnen hopen op hoop. Daarom is het bestaan van het Forum geheel en al gerechtvaardigd.
Noten:
1 T. de Bont is advocaat bij Cleerdin & Hamer Advocaten en is lid van de kerngroep van het Forum. Dit stuk is op eigen titel geschreven. Veel dank gaat uit naar W.F. van Hattum.
2 RSJ, Levenslang, Perspectief op verandering, advies 1 december 2006, aangevuld bij advies van 29 april 2008.
3 Zie onder andere Kafkaris vs. Cyprus, 12 maart 2008.
4 Hoge Raad, 16 juni 2009, LJN: BF3741, NJ 2009/602, m.nt Mevis, (zie Sancties 2009/5 voor de noot van W.F. van Hattum en DD 2009, p. 902-907 voor de noot van F.W. Bleichrodt).
5 Kamerstukken II, 32 123 VI, nr. 10.
6 Zie o.a. Aanhangsel handelingen II 2003-04, nr. 1972, p. 4170.
**************
Forum opgericht
In het op 20 juni 2008 opgerichte Forum humane tenuitvoerlegging levenslange gevangenisstraf zijn juridische en niet-juridische vakgebieden vertegenwoordigd. Comité van aanbeveling: prof. mr. C. Kelk, prof. mr. G. Knigge, prof. dr. A.W.M. Mooij, prof. dr. B.C.M. Raes en prof. mr. P.C. Vegter; voorzitter is mw. mr. W.F. van Hattum, universitair docent aan de RUG. Het is mogelijk sympathisant en donateur te worden.*
Bij levenslange gevangenisstraf gaat het om zeer ernstige delicten, die de samenleving schokten en die veel leed aan slachtoffers en nabestaanden toebrachten, voor wie de opgelegde straf vanwege vergelding en maatschappijbeveiliging een passende reactie kan zijn. Het Forum erkent dit, maar is van mening dat eenieder, ook deze groep veroordeelden, recht heeft op een humane bejegening. Daarom moet de straf zodanig ten uitvoer worden gelegd dat de gezondheidsschade als gevolg van langdurige vrijheidsbeneming zo veel mogelijk wordt beperkt. Ook mag de veroordeelde niet elk perspectief op terugkeer in de samenleving worden onthouden.
Het Forum streeft naar een met waarborgen omklede procedure waarin de noodzaak van verdere vrijheidsbeneming wordt getoetst. Daartoe verstrekt het Forum informatie over de levenslange gevangenisstraf en wisselt het gegevens uit over lopende procedures en ontwikkelingen in binnen- en buitenland.
* Reacties of vragen naar: [email protected]. Het rekeningnummer van de Stichting is 29.02.04.283, Friesland Bank, t.n.v. Stichting Forum Levenslang, Oosterbeek.
Advocaten levenslang gestraften gezocht
Het ‘Forum Humane tenuitvoerlegging van de levenslange gevangenisstraf’ zoekt contact met alle advocaten die een (al dan niet onherroepelijk) tot levenslang veroordeelde gedetineerde bijstaan, of dat hebben gedaan. Het Forum hoopt via deze advocaten en hun cliënten een duidelijker beeld te krijgen van de huidige wijze van tenuitvoerlegging van deze straf. Staat u een tot levenslang veroordeelde bij, of heeft u dat gedaan, dan kunt u zich melden bij het Forum via e-mailadres: [email protected]. Uw reactie wordt in alle vertrouwelijkheid behandeld.