Op dinsdag 11 maart zal de Eerste Kamer met VVD-bewindslieden Ivo Opstelten en Fred Teeven debatteren over de staat van de rechtsstaat. Ter voorbereiding hield de commissie Veiligheid en Justitie op dinsdag 4 februari een expertmeeting. Conclusie: vooraanstaande juristen maken zich zorgen over de rechtsstaat.
Experts, onder wie president van de Hoge Raad Geert Corstens, oud-minister van Justitie Ernst Hirsch Ballin, voorzitter van de Nederlandse Vereniging voor de Rechtspraak Maria van de Schepop en algemeen deken Walter Hendriksen, bespraken de rechtspraak, het strafrecht en de grondrechten. Voormalig Nationale ombudsman Alex Brenninkmeijer zei in zijn inleiding dat de burger het systeem van rechtspraak niet meer snapt en het systeem ook niet langer ervaart als rechtvaardig. Maria van de Schepop hekelde het beroep dat op de rechtspraak wordt gedaan. ‘De organisatie wordt overvraagd en ondergefinancierd.’ Ze stelde dat het strafrecht voor een onmogelijke opgave staat: ‘Kwaliteit verbeteren, terwijl de rechtsketen wordt uitgekleed’. Verder stelde ze dat de controle op de overheid vermindert, terwijl het voor burgers steeds moeilijker wordt hun recht te halen.
‘Democratie en rechtsstaat zijn niet los verkrijgbaar’
De experts vroegen de senaat om de machtsconcentratie bij Veiligheid en Justitie tegen te gaan. Ook Hirsch Ballin maakt zich zorgen over de overheid. De politiek bemoeit zich steeds vaker met rechtspleging, stelde hij. Maar: ‘Democratie en rechtsstaat zijn niet los verkrijgbaar’.
Voormalig vice-voorzitter van de Raad van State Herman Tjeenk Willink (zie foto) toonde zich somber over ‘de wijze waarop ‘de politiek’, politieke instellingen en politieke functionarissen, omgaan met de democratische rechtsstaat en zijn instituties’. Dieptepunt was wat hem betreft het voorstel van een voltallig kabinet met een meerderheid in de Kamer voor een systeem van min of meer kostendekkende griffierechten. ‘Alsof rechters dienstverleners zijn en hun uitspraken producten. Het voorstel werd ingetrokken, maar daarmee is het politieke denken niet veranderd. Het voornemen van de Eerste Kamer om een debat te voeren over de stand van de rechtsstaat is daarom winst.’
‘Recht als beleidsinstrument’
Hij constateert dat wanneer over de problemen in de democratische rechtsstaat wordt gesproken, het debat zich eigenlijk altijd concentreert op de rechtsstaat. Tjeenk Willink: ‘Toch worden veel problemen in de rechtsstaat veroorzaakt door het functioneren van de democratie. Een vruchtbare discussie over de problemen in de rechtsstaat is niet mogelijk, zonder het functioneren van de democratie daarin te betrekken. Dat betekent dat opnieuw moet worden nagedacht over de functies van politiek en bestuur en de relatie tussen wetgever, bestuur en rechter.’ Volgens de voormalig vice-voorzitter van de Raad van State is het denken over het recht binnen de overheid gemarginaliseerd. ‘Door politiek en bestuur wordt het recht als beleidsinstrument beschouwd en gehanteerd. Daar heeft de rechter last van.’
Tot slot waarschuwt hij voor overheidsingrijpen in instituties in tijden van crisis. ‘Hun functioneren moet juist dan niet tegelijkertijd worden verstoord door van buitenaf, meestal door de politiek, opgelegde reorganisaties op grond van slecht geanalyseerde problemen. Dat is in tijden van grote (inhoudelijke) werkdruk onverantwoord (én kostbaar). Denk aan de Belastingdienst. Toch gebeurt het voortdurend, steeds met goedkeuring van beide Kamers. Adviescolleges, samenvoeging van provincies, taakverschuivingen tussen departementen, ingrepen in uitvoerende diensten, reorganisatie van de hele rechtspraakketen. Het zijn maar enkele voorbeelden. De enige instituties die van reorganisaties blijkbaar gevrijwaard zijn, zijn de politieke instituties zelf.’
Zie hier het videoverslag van de expertmeeting.
