Willem Mengelberg maakte van het Concertgebouw-orkest een van de meest vooraanstaande orkesten ter wereld. Na de Tweede Wereldoorlog kreeg hij een beroepsverbod. Hoe verliep zijn proces?
Het is deze tijd moeilijk voor te stellen, maar in de jaren twintig van de vorige eeuw werd een dirigent van klassieke muziek uitgeroepen tot meest populaire Nederlander. Willem Mengelberg liet het Concertgebouworkest excelleren, was vrienden met grote componisten van zijn tijd en ontving van Koningin Wilhelmina een hoge koninklijke onderscheiding. Lang ziet Nederland de dirigent als halfgod. Maar Mengelberg is ‘van Duitsen bloed’ en is altijd pro-Duits geweest. Dat die houding na 10 mei 1940 niet meer getolereerd wordt, lijkt hij niet te beseffen. Een gefingeerd interview, waarin Mengelberg wordt opgevoerd als klinkend met champagne op de capitulatie, doodt zijn reputatie. De heldenstatus is omgezet in die van landverrader.
Na 5 mei 1945 mogen kunstenaars met het label ‘fout in de oorlog’ pas na positieve beoordeling door een ereraad weer aan het werk. In dit proces van ‘zuivering’ krijgt Mengelberg uiteindelijk een dirigeerverbod van zes jaar; hij sterft voordat die periode voorbij is. Met Dossier Willem Mengelberg (Boom, 2015) geeft strafjurist Frederik Heemskerk een inkijkje in het strafproces. Vanuit zijn ervaring als advocaat, officier van justitie en rechter, benoemt hij de pregnante verschillen tussen de procedure toen en nu. Zo blijken de rechters tevens openbaar aanklager en moet de advocaat uit de getuigenverhoren de aanklacht deduceren.
Heemskerk onthoudt zich in zijn boek niet van commentaar. De auteur verklaart zelf liefhebber van Mengelbergs muziek te zijn en is voorzitter van de Willem Mengelberg Society. Met dit verslag van het zuiveringsproces beantwoordt Heemskerk vragen die eerder niet volledig aan de orde kwamen, zoals waar Mengelberg eigenlijk voor veroordeeld werd en hoe goed zijn verdediging was. Waar Mengelberg de laatste jaren is weggezet als nazi, zuivert Heemskerk zeventig jaar na dato enigszins Mengelbergs blazoen.
Nathalie Gloudemans-Voogd