Een dag voor de lancering van het voorstel voor de nieuwe Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten (Wiv) besliste de Haagse voorzieningenrechter in de zaak rond het afluisteren van advocatenkantoor Prakken d’Oliveira Human Rights Lawyers dat de staat het beleid voor het afluisteren van advocaten door geheime diensten binnen zes maanden moet bijstellen. Een onafhankelijk orgaan moet de mogelijkheid krijgen het afluisteren tegen te gaan of te stoppen.
De strekking van de uitspraak is in het wetsvoorstel niet terug te vinden. Wel staat in de herziening dat de Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD) en de Militaire Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (MIVD) voortaan ook via de kabel grootschalig communicatie mogen onderscheppen en opslaan. Tot 1 september kunnen burgers, bedrijven en instellingen hun mening geven op het wetsvoorstel. Daarna buigt de Kamer zich erover.
Afgelopen zomer ging de staat tegen de uitspraak van de Haagse voorzieningenrechter in hoger beroep. Michiel Pestman, die als advocaat van het afgeluisterde kantoor Prakken d’Oliveira Human Rights Lawyers het kort geding tegen de staat aanspande, begrijpt niet waarom de minister enerzijds heeft toegezegd een onafhankelijke toets te zullen invoeren en anderzijds appèl heeft aangetekend. ‘Op fundamentele punten zijn we het eens, hoger beroep is zonde van de moeite.’ Veel meer ligt het volgens Pestman voor de hand dat het kabinet de bescherming van het verschoningsrecht van advocaten tegen inlichtingen- en veiligheidsdiensten opneemt in het wetsvoorstel dat nu ter consultatie is aangeboden. Net zoals de bescherming van journalisten in artikel 24 lid 4 van het voorstel is geregeld. ‘Je hebt er echt geen zes maanden voor nodig om het woord advocaat aan het artikel toe te voegen. Wil Plasterk tijd winnen? Is hij bezig lopend onderzoek af te ronden? Ik zou er bijna achterdochtig van worden.’
Als een dergelijke toets er komt, zal deze onderdeel van de Wiv gaan uitmaken, laat een woordvoerder van het ministerie van Binnenlandse Zaken weten. Waarom het ministerie de onafhankelijke toets voor het afluisteren van advocaten nog niet in het voorstel heeft opgenomen? ‘Het besluit dat het ministerie voor de invoering van een extra toets is, kwam nadat het wetsvoorstel in consultatie ging. En we hebben nog even tijd nodig om te bepalen hoe deze toets eruit gaat zien’, stelt een woordvoerder.
Met het wetsvoorstel gaat het kabinet in tegen het advies van de commissie-Dessens, benadrukt Olivier van Hardenbroek die als advocaat van de Council of Bars and Law Societies of Europe (CCBE) bij de zaak betrokken is. Volgens Dessens zou de Commissie van Toezicht op de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten (CTIVD), dat is de onafhankelijke toezichthouder, het recht moeten krijgen om de diensten hun tapactiviteiten te laten staken als de privacy te veel in het geding is. Nu toets de CTIVD alleen achteraf.
Behalve voor een onafhankelijke toets, pleit Pestman voor een invoering van een systeem van nummerherkenning bij indirect tappen. Zo’n systeem voorkomt dat gesprekken tussen verdachten en hun advocaat worden opgenomen.
Op 23 september behandelt de rechter van het Gerechtshof Den Haag de zaak in hoger beroep. De aanloop van de zaak nog eens punt voor punt:
2 december 2013
De commissie-Dessens biedt haar rapport van de evaluatie van de Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten (Wiv 2002) aan de ministers van BZK en Defensie aan. De commissie deed de evaluatie in opdracht van de Tweede Kamer. Doel van het rapport is het creëren van een wettelijk kader voor inlichtingen- en veiligheidsdiensten in lijn met de eisen van de Grondwet en het Europees Verdrag van de Rechten van de Mens (EVRM).
8 april 2014
Advocaten van Prakken d’Oliveira Human Rights Lawyers vermoeden dat gesprekken tussen hen en cliënten worden onderschept. Het kantoor dient een klacht in tegen het handelen van de AIVD. Ook doet Prakken een verzoek tot het invoeren van een systeem van nummerherkenning voor de veiligheidsdiensten, zoals al geldt voor politie en justitie.
15 december 2014
Uit een brief van Ronald Plasterk, minister van Veiligheid en Justitie, aan Michiel Pestman, advocaat van Prakken d’Oliveira, kan worden afgeleid dat de AIVD telefoongesprekken en mailwisselingen tussen cliënten en advocaten van advocatenkantoor Prakken d’Oliveira langdurig en jarenlang onderschepte. In zijn brief verwijst Plasterk naar het advies van de Commissie van Toezicht op de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten (CTIVD). De klacht die het kantoor indiende, verklaarde de CTIVD deels gegrond. De commissie wees erop dat er geen (schriftelijk) beleid binnen de AIVD voorhanden is over het uitwerken van telefoongesprekken en mailwisselingen tussen cliënten en advocaten. Volgens de commissie handelde de AIVD daarom ‘onbehoorlijk’. Daarbij verklaarde de CTIVD dat een deel van de gesprekken en berichten ten onrechte is uitgewerkt. ‘Het gaat daarbij om communicatie die evident niet als relevant voor enig onderzoek van de AIVD kan worden beschouwd.’
13 januari 2015
Europa grijpt niet in. In antwoord op vragen van Europarlementariër Judith Sargentini (GroenLinks) tijdens de plenaire zitting van het Europees Parlement in Straatsburg lieten de Europese Commissie en de Europese Raad weten Nederland niet op het matje te roepen voor het aftappen van advocaten. Het toezicht op de veiligheidsdiensten is een zaak van de lidstaten zelf, zei Eurocommissaris Vera Jourova (Justitie).
9 februari
De Nederlandse orde van advocaten (NOvA) is bezorgd over de afluisterpraktijken van de AIVD en de MIVD. Dat schrijft de beroepsvereniging van de advocatuur in een brief aan de Tweede Kamer. Voorafgaand aan het tappen van telefoon- en mailverkeer door de veiligheidsdiensten, bepleit de NOvA daarom de invoering van een rechterlijke toets. Het wetsvoorstel dat journalisten bescherming geeft tegen veiligheidsdiensten, moet volgens de beroepsorganisatie ook voor advocaten gelden.
18 februari
Kamerleden Michiel van Nispen en Ronald van Raak (beiden SP) vragen Plasterk in Kamervragen te reageren op het standpunt van de NOvA dat de rechter vooraf moet gaan toetsen of inlichtingendiensten gesprekken tussen advocaten en cliënten mogen afluisteren. De Kamerleden vragen Plasterk ook of hij van mening is dat het verkeer tussen advocaten en cliënten voldoende is beschermd gezien het feit dat de CTIVD heeft geconstateerd dat de AIVD gesprekken ten onrechte heeft uitgewerkt.
5 maart
Plasterk vindt het invoeren van een rechterlijke toets voorafgaand aan het onderscheppen van telefoongesprekken en mailwisselingen door veiligheidsdiensten niet nodig. Volgens de minister is er geen aanleiding voor om een soortgelijke waarborg voor advocaten te laten gelden als in het wetsvoorstel waarin wordt voorgesteld het afluisteren van journalisten vooraf te laten gaan aan een rechterlijke toets. Dat schrijft hij in antwoord op de Kamervragen van de SP. ‘In mijn zienswijze heb ik het advies van de CTIVD overgenomen. Het beleid is verder aangescherpt en de ten onrechte uitgewerkte gesprekken zijn verwijderd en vernietigd.’
22 april
Prakken d’Oliveira en de Nederlandse Vereniging van Strafrechtadvocaten (NVSA) dagvaarden de staat met als doel het tappen en afluisteren van de communicatie tussen advocaten en hun cliënten te laten staken.
21 mei
De CCBE, ook wel de Raad van Europese Balies, wordt partij in de afluisterzaak. De Europese advocatenorganisatie vertegenwoordigt meer dan een miljoen Europese advocaten.
17 juni
Het kort geding, aangespannen door Prakken, de NVSA en de CCBE tegen de staat heeft plaats. ‘Het was een schok die die door ons kantoor ging’, zegt Pestman tijdens zijn pleidooi over het moment waarop het vermoeden van de advocaten van Prakken werd bevestigd en bekend werd dat de advocaten van het kantoor langdurig zijn afgeluisterd. Pas nadat er gerechtelijke voorwaarden zijn gecreëerd, mogen de veiligheidsdiensten volgens de eisers advocaten afluisteren. Inzet is de invoering van een gerechtelijke toets voorafgaand aan het afluisteren en de invoering van een systeem van nummerherkenning.
1 juli
De kortgedingrechter van de rechtbank Den Haag doet uitspraak. Binnen zes maanden moet de staat het beleid voor het afluisteren van advocaten door veiligheidsdiensten bijstellen. Doet de staat dat niet, dan is de staat verplicht te stoppen met het direct en indirect tappen, afluisteren en uitwerken van elke vorm van communicatie van en met advocaten. Een onafhankelijk orgaan moet volgens de rechter de bevoegdheid krijgen om het afluisteren tegen te gaan of te stoppen.
2 juli
Minister Plasterk en minister Hennis-Plasschaert (Defensie) lanceren de nieuwe Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten (Wiv). Dit wetsvoorstel geeft geheime diensten extra bevoegdheden. Volgens de nieuwe wet mogen de diensten, na toestemming van de minister, data onderscheppen vanuit mobiele telefonie, apps, social media en e-mailverkeer, als dit in het belang is van een scherpere opsporing van terrorisme, Syrië-gangers en cybercrime.
6 juli
De NOvA luidt de noodklok naar aanleiding van het wetsvoorstel en stuurt een brief naar het ministerie met het verzoek om een gesprek. Waarnemend deken Bart van Tongeren licht deze uitnodiging van de Orde nader toe in het Radio 1-programma De Ochtend. ‘Wij maken ons er zorgen over dat de minister een dag na een rechterlijke uitspraak een wetsvoorstel presenteert waarin hij die uitspraak eigenlijk negeert en de bevoegdheden van de geheime diensten wil uitbreiden. Wij vrezen nu dat Plasterk de uitspraak van de rechter naast zich neer zal leggen of zelfs in de wind zal slaan.’
8 juli
Plasterk nodigt Walter Hendriksen, algemeen deken en Raffi van der Berg, algemeen secretaris van de Nederlandse orde van advocaten, uit voor een besloten gesprek.
14 juli
De staat gaat in hoger beroep tegen de uitspraak in de afluisterzaak en geeft aan dat de motivering volgt.
27 juli
In een brief aan de Tweede Kamer schrijft Plasterk dat het kabinet van plan is een onafhankelijke toets toe te voegen aan het tappen van gesprekken met advocaten. Of het een voorafgaande en een gerechtelijke toets betreft, is onbekend. Ook motiveert de minister waarom de staat in hoger beroep gaat tegen de uitspraak. Hij verwacht dat er meer dan zes maanden nodig zijn voordat de toets kan worden ingevoerd. Hij verzet zich tegen het oordeel van de voorzieningenrechter dat sprake is geweest van onrechtmatig handelen. ‘De huidige wet verplicht niet tot een onafhankelijke toets op het afluisteren van gesprekken van advocaten.’ Daarbij verzet hij zich ertegen dat de veiligheidsdiensten informatie die ze hebben verkregen uit het afluisteren van advocaten alleen mogen doorspelen naar het Openbaar Ministerie als hier een onafhankelijke toets aan vooraf is gegaan.
Sabine Droogleever Fortuyn
