Op het online platform ‘Rechtwijzer uit elkaar’ kunnen echtelieden die willen scheiden een scheidingsplan maken dat vervolgens door een advocaat wordt gereviewd. Volgens de initiatiefnemers helpt Rechtwijzer mensen hun scheiding zo harmonieus mogelijk te laten verlopen. Maar wat voegt het programma eigenlijk toe? Journalist Tatiana Scheltema neemt de proef op de som.
Door / Tatiana Scheltema
Jacky en Piet waren 31 jaar samen en toen was het op, althans voor Jacky. ‘Ik was 18 toen we gingen samenwonen, 25 toen we trouwden,’ vertelt de 49-jarige receptioniste uit het Westland. ‘We settelden en kregen kindjes. Dan ga je door in je ontwikkeling en merk je dat je uit elkaar groeit, tegen dingen aanloopt. Ik werd niet door hem gestimuleerd, maar hij accepteerde ook niet dat ik door anderen werd gestimuleerd.’ Afgelopen april had ze eindelijk de moed verzameld om te zeggen: ik wil niet meer. ‘Dat kwam hard aan, hij wilde niet scheiden, maar uiteindelijk kwam wel het begrip en de bevestiging. Hoe mooi is dát, als je ex dat ook zegt?’
Ze werden het snel eens over hoe ze het wilden regelen – liefst tegen zo laag mogelijke kosten. Heel ingewikkeld hoefde het ook niet te zijn: ze woonden in een huurwoning, hadden allebei een baan, nauwelijks schulden, geen eigen bedrijf en de kinderen waren al groot: 14 en 20. Jacky: ‘Dan ga je googelen op internet op termen als flitsscheiding, goedkoop en snel scheiden. Het online scheidingsaanbod was enorm. Uiteindelijk hebben we er maar eentje gekozen en dat was Rechtwijzer uit elkaar. Een overheidsorganisatie en ik dacht: dat is wel goed. We klikten erop en merkten dat het niet te moeilijk was.’
Wat Jacky óók enorm aansprak, was dat ze dit samen konden doen. ‘Mijn moeder is twee keer gescheiden en aan het gedoe met rechters, advocaten en geruzie over de omgang heb ik best een tic overgehouden.’ Rechtwijzer gaf een heel ander gevoel. ‘We zagen dat je na inloggen met DigiD meteen een plan kon opstarten. Zo konden we zelf proeven wat scheiden eigenlijk betekent, rustig en in ons eigen tempo. Het bijzondere was dat we het naast elkaar zaten te doen, op één laptop. Best hilarisch eigenlijk. We hebben de vragen tegelijkertijd, om en om beantwoord én geaccordeerd, in een heel kort tijdsbestek.’
‘Het bijzondere was dat we het naast elkaar zaten te doen, op één laptop’
Rechtwijzer uit elkaar is scheiden anno 2016: online, gemakkelijk en goedkoop. Het platform werd in opdracht van de Raad voor Rechtsbijstand ontwikkeld door Hiil Innovating Justice en het Amerikaanse IT-bedrijf Modria, dat eerder ook online geschillenmodules voor eBay en PayPal bouwde. Het is het geesteskind van Maurits Barendrecht, hoogleraar privaatrecht aan de Tilburg University en directeur van Hiil. Rechtwijzer wordt voor 300.000 euro gefinancierd door het ministerie van Veiligheid en Justitie in het kader van de Innovatieagenda Rechtsbestel, laat de Raad voor Rechtsbijstand desgevraagd weten. Daarnaast heeft de raad naar eigen zeggen ‘een bedrag van enkele tonnen in de ontwikkeling door Hiil geïnvesteerd in ruil voor een korting op gebruikersfees (die de raad aan Hiil betaalt, red.) bij hogere volumes.’
Gezamenlijk
Rechtwijzer gaat er vanuit dat de echtgenoten een gezamenlijk verzoek tot scheiding indienen bij de rechter. De module voert aspirant-exen langs uiteenlopende onderwerpen waarover afspraken moeten worden gemaakt: kinderen, wonen, bezittingen en inkomen. De gemaakte afspraken – het ‘scheidingsplan’ – worden vervolgens door een advocaat (‘reviewer’) gecontroleerd op de juridische en praktische houdbaarheid. Doemt er onderweg toch een conflict op, dan kan tegen extra kosten een mediator (‘bemiddelaar’) of arbiter (‘beslisser’) worden ingehuurd.
Dat vonden Jacky en Piet niet nodig. Hun scheidingsplan werd begin juni goedgekeurd door de advocaat/reviewer, en in de week van 20 juli ging ook de rechtbank akkoord. Jacky: ‘Het enige minpuntje was dat de chatfunctie niet goed werkte. Onze advocaat-reviewer kreeg geen melding van de vragen die ik stelde in de chat. (Dit lijkt inmiddels gerepareerd, red.) Dat heb ik later, bij hem op kantoor, wel ter sprake gebracht.’
Dat was overigens ná de mediaophef over Rechtwijzer, vertelt ze. ‘Toen pas heeft de advocaat ons uitgenodigd op zijn kantoor om ons te komen identificeren, maar als dat niet was gebeurd, had ik het ook niet schokkend gevonden.’
In juni verscheen een nieuwsbericht op Advocatenblad.nl: ‘Advocaten Rechtwijzer uit elkaar op matje bij lokale dekens’. Daarin stelde lid van de algemene raad Leonard Böhmer dat Rechtwijzer weliswaar ‘nuttig’ was maar dat het voor advocaten die eraan meewerkten ‘onmogelijk was om online aan de gehele zorgplicht te voldoen’.
Aan dat artikel – vooral de kop – heeft Noor Geraads, familierechtadvocate en reviewer bij Rechtwijzer uit elkaar, zich flink geërgerd. Van ‘op het matje komen’ was helemaal geen sprake, zegt ze, en van klachtwaardig gedrag al helemaal niet. ‘Ik heb een uitgebreid, plezierig gesprek gehad met de deken en hem op de laptop aan de hand van dossiers laten zien hoe ik in Rechtwijzer werk. Dat is echt héél iets anders.’
Haar werk als reviewer begint als de mensen hun scheidingsplan en de bijbehorende stukken bij Rechtwijzer hebben ingediend. ‘Dan krijg ik een mailtje met het verzoek binnen drie werkdagen te reageren. Ik log in, controleer de gegevens en of er iets aan in de weg staat dat ik die zaak doe, bijvoorbeeld een tegenstrijdig belang. Vervolgens meld ik me bij de mensen en zeg: Ik ben uw reviewer, ik zit op dat en dat kantoor. Ik ga uw scheidingsplan bekijken en hoe u tot die afspraken bent gekomen. Als reviewer zie je én het echtscheidingsplan, én de standpunten die eerder zijn ingenomen.’
Reviews
De ervaring leert dat er soms wel drie of vier reviews nodig zijn, zegt Geraads. ‘Dus ik vertel mensen dat ze de tijd moeten nemen, dat goed scheiden tijd kost. De afspraken die ze maken, moeten duurzaam zijn, anders heb je er niks aan.’
Daarbij doet Geraads veel aan verwachtingsmanagement. ‘Ik leg uit dat zíj 24/7 op het online platform terechtkunnen, maar dat ik als advocaat gewoon vier dagen per week werk en ze dus ’s avonds en in het weekend geen reactie van mij kunnen verwachten. Ik leg ook uit dat het belangrijk is dat we elkaar een keer zien, zodat ik als advocaat kan controleren dat mensen de afspraken die ze maken écht begrijpen en op de hoogte zijn van alternatieven, en dat er geen sprake is van druk of angst. Ik weet dat sommige reviewers dat online doen, via Skype. Maar ik wil de mensen echt meemaken, en de sfeer tussen hen proeven.’
Geraads ging met Rechtwijzer in zee om één simpele reden: ‘Het is 2016! En het is van belang dat wij, als beroepsgroep, gaan werken met innovatieve instrumenten die aansluiten bij de huidige gedigitaliseerde wereld. De advocatuur is daarin erg behoudend en afwachtend.’
Die afwachtende houding geldt niet voor de héle advocatuur; op de online-scheidingsmarkt zijn tientallen, zo niet honderden advocaten actief. Daarbij is het lastig het kaf van het koren te scheiden, merk ik als ik, net als Jacky, een avondje rondklik. Achter ongeveer een derde tot de helft van de sites zit een advocatenkantoor waar naar wordt doorgelinkt. Of, en welke diensten ook werkelijk online worden verricht, verschilt per site. Bij scheiden-online.nl bijvoorbeeld krijg je, als je je gegevens en een paar vragen over je situatie invult, per kerende mail een voorbeeld-echtscheidingsconvenant, ouderschapsplan en verschillende toelichtingen opgestuurd. De kosten voor een ‘Pluspakket’: 375 euro per persoon. Het convenant en het ouderschapsplan vul je samen thuis in, je stuurt het met de benodigde documenten terug naar de advocaat, waarna hij je uitnodigt op zijn kantoor.
Documenten
Het toesturen van die documenten gaat de Amsterdamse advocaat Mark Teurlings eigenlijk al te ver, al staat een concept-ouderschapsplan wel op zijn site. Teurlings was twintig jaar geleden met Echtscheiding Online (tegenwoordig: scheiden.nl, à 337 euro per persoon) de eerste advocaat die scheidingen op gezamenlijk verzoek aanbood via internet en is naar eigen zeggen ‘door schade en schande wijs geworden’. Net als Geraads doet hij geen zaak als hij de mensen niet zelf ziet. ‘Je wil niet weten hoe vaak ik heb meegemaakt dat er misbruik werd gemaakt van het mailadres van de ander. Dat kan ook makkelijk met DigiD, júíst bij partners. Je móét de mensen echt zien, want jij moet de zwakkere in de relatie beschermen. Doe ik dat niet, dan heb ik een nog veel groter probleem.’
Gezien zijn ervaring in deze markt vond Teurlings het ‘gek’ dat hij niet was uitgenodigd om mee te praten toen Rechtwijzer werd ontwikkeld, al mocht hij zes maanden later wel aanschuiven bij een evaluatie. ‘Het viel me op dat er van alles wordt gevraagd wat niet direct relevant is voor de procedure en dat mensen, zeker in de beginfase, vooral contact hebben met de raad en het systeem, maar niet met de advocaat. De informatie die je deelt, belandt ook bij de raad. Daar zullen ze er wel fatsoenlijk mee omgaan, maar toch. Je weet niet wie die informatie verder nog bekijkt en wat ermee wordt gedaan.’
In een reactie verwijst de raad naar het onderdeel ‘Wie hebben toegang tot uw gegevens?’ in het Privacyreglement op de site. Daarin staat dat de raad alleen persoonsgegevens opslaat en dat medewerkers een geheimhoudingsverklaring hebben ondertekend. Dossiers wordt versleuteld opgeslagen door het Amerikaanse IT-bedrijf Modria. Bij ‘technische problemen’ kunnen medewerkers van dit bedrijf dossiers vanuit de Verenigde Staten of India inzien.
‘Je weet niet wie die informatie verder nog bekijkt’
Proefaccount
Hoe werkt de Rechtwijzer nu in de praktijk? Ik besluit zelf de proef op de som te nemen, samen met hoofdredacteur Kees Pijnappels, die als aanstaande ex fungeert. We vragen een proefaccount aan bij de Raad voor Rechtsbijstand en spreken af dat we in 2002 zijn getrouwd. We wonen met Pietje (14) en Leentje (8) in een koophuis dat nog niet is afbetaald en in de dure tijd is gekocht; we zitten met een restschuld van anderhalve ton. Kees is in loondienst, ik heb een eigen bedrijfje, al stelt dat qua inkomen weinig voor. We zijn in gemeenschap van goederen getrouwd.
Het vernieuwende (en door Hiil gepatenteerde) aspect aan Rechtwijzer is dat aspirant-divorcées zich op de site in een soort documentvrije, en ook anderszins prikkelarme zone begeven. De kleurstelling is overwegend wit, met grote letters en betrekkelijk weinig tekst; de informatiedichtheid is – vergeleken met andere sites – betrekkelijk laag.
Alvorens we aan het scheidingsplan beginnen, breng ik ‘Mijn situatie’ in kaart. Dat is gratis, kost ongeveer tien minuten en mijn antwoorden worden niet opgeslagen. Het is geen rooskleurig verhaal, bedenk ik, achter de voordeur is eigenlijk alles mis: slechte communicatie met een afwezige partner, kinderen in meerdere leeftijdscategorieën, psychische en verslavingsproblemen bij mij, partner én kinderen, eigen huis met restschuld, eigen bedrijf, huiselijk geweld, onveilige situatie, niet in staat zelf mijn problemen op te lossen, en o ja: moeite met lezen en schrijven. Bij de vraag hoe ik denk dat de scheiding zal verlopen, beweeg ik het schuifje wég van overleg, tegen ‘vechtscheiding’ aan.
Afspraken
Het document ‘Hoe Rechtwijzer werkt voor uw situatie’ dat eruit rolt is geruststellend van toon. ‘Rechtwijzer helpt u en uw partner verder met het maken van goede afspraken,’ lees ik. Ten aanzien van mijn problemen word ik verwezen naar sites van organisaties als Villapinedo, de Jellinek, het Juridisch Loket, de Consumentenbond en Vereniging Eigen Huis. De frase ‘Rechtwijzer helpt’ komt in totaal tien keer voor, en de triage eindigt met ‘Rechtwijzer zorgt ervoor dat er goede afspraken zijn tussen uw en uw partner. In de meeste gevallen zorgt Rechtwijzer ervoor dat uw scheiding uiteindelijk officieel kan worden.’ De volgende knop is: ‘Start scheidingsplan.’
Pardon?
Is het, gezien alle problemen die ik heb aangevinkt, wel verstandig dit traject voort te zetten? Het antwoord is volgens reviewer Noor Geraads simpel: nee. ‘In de door jou gefingeerde situatie gaan er diverse “rode vlaggen”, huiselijk geweld, verslaving, eigen bedrijf enzovoort, op die tot de conclusie moeten leiden dat jij geen gebruik zou moeten maken van Rechtwijzer. Al heel vaak is door de dienstverleners, de advocaten, aangegeven dat deze mensen überhaupt niet moeten worden toegelaten tot Rechtwijzer. Kennelijk is dit probleem technisch nog steeds niet verholpen. Dat leidt tot een situatie waarin jij inderdaad op geen enkele manier te horen krijgt dat je niet met Rechtwijzer kunt scheiden en gewoon wordt toegelaten tot Rechtwijzer. Je mag best van mij weten dat het mij bijzonder stoort dat dit nog niet is geregeld. Een zaak als deze zou ik, en waarschijnlijk iedere reviewer, al vóór de eerste review weigeren. Mensen krijgen dan gewoon hun geld terug.’
Ik leg dezelfde vraag voor aan Maurits Barendrecht, de bedenker van Rechtwijzer. VoIgens hem is de module ook in deze gevallen bruikbaar. Hij wil alleen per mail reageren en schrijft: ‘We maken Rechtwijzer voor tachtig procent van Nederlanders in een echtscheidingssituatie. Gemiddelde taalvaardigheid en gemiddeld aantal complicaties in een scheiding. Er is altijd ook wel iets bijzonders aan de hand natuurlijk. Ook als er een keer geweld is geweest, als er schulden zijn, of als één van de partijen minder assertief is dan de andere; ja, juist dan hebben partijen het nodig om in rust, en goed geïnformeerd aan evenwichtige oplossingen te kunnen werken.’
De Raad voor Rechtsbijstand erkent het probleem echter wel en verkent nu de mogelijkheid om na de intake een korte, gerichte screening te laten doen door een advocaat. Die beslist of de zaak geschikt is voor Rechtwijzer of dat de gebruiker eerst voor aanvullende expertise langs moet, bij bijvoorbeeld een notaris, schuldhulpverlener of het Juridisch Loket.
Voorlopig kan ik gewoon door. Ik druk op de knop ‘Start scheidingsplan.’ Ik krijg een schermpje ‘gebruikersovereenkomst en privacyregeling’, waar alleen ‘de belangrijkste punten’ worden vermeld. Ik wil weten wat ik teken, maar als ik de gebruikersovereenkomst of het privacyreglement aanklik kom ik op ‘Pagina niet gevonden’ terecht. Ik zet toch maar een vinkje, anders kom ik niet verder.
Kan ik hierover een klacht indienen? Na wat zoeken vind ik een documentje genaamd ‘Klachtenregeling Rechtwijzer’, maar dat lijkt eerder de neerslag van een soort brainstormpje dan een serieuze klachtenregeling.
‘Het gaat vooral óver de kinderen, zelf komen ze nergens aan bod’
Respectvol
Na de inlog met DigiD krijg ik in een zachtgroene omgeving een reeks vragen met een naar mijn smaak nogal dwingend karakter (‘Wat zou u kunnen doen om te zorgen dat u goed naar elkaar luistert en respectvol met elkaar communiceert?’). Ik heb ooit gelezen dat een dergelijke vraagstelling ons gedrag ‘in een positieve spin zet’. Die spin leidt in elk geval tot de afspraak dat we steeds respectvol, en via Rechtwijzer met elkaar zullen communiceren, ook als het even niet lekker loopt. Daarna peilt de site mijn ideeën over de scheiding zélf: wat doen we met de kinderen en hoe gaan we het huis, het geld en de spullen verdelen?
Kees krijgt bij zijn intake voortdurend foutmeldingen en moet vragen soms meerdere malen beantwoorden. Maar uiteindelijk kunnen we toch naar het volgende niveau: ‘Samenwerken’. Elk onderwerp wordt ingeleid met een zinnetje als ‘We vinden het belangrijk dat onze kinderen een goed en stabiel huis hebben. Daarom spreken we af dat…’ waarop een tekstsjabloon verschijnt, zo te zien uit een standaard-ouderschapsconvenant. Dit is wat Rechtwijzer in essentie doet: het presenteert de documenten die straks naar de rechter moeten in een zo min mogelijk juridische sfeer.
In het document ‘Mijn situatie’ en de intake stond dat Rechtwijzer zou helpen met het ontwikkelen van een goed ouderschapsplan. Maar tijdens het traject dat we afleggen gaat het vooral óver de kinderen, zelf komen ze nergens aan bod.
Het is één van de belangrijkste bezwaren die Dianne Kroezen, advocaat/scheidingsmediator en voorzitter van de vereniging voor familierechtadvocaten vFAS, tegen Rechtwijzer heeft. ‘Waar is het kind? Kinderen hebben het recht om door de rechter te worden gehoord. In de wet staat: vanaf hun twaalfde, in Amsterdam al vanaf acht jaar. Maar dat zit niet in Rechtwijzer.’
Ondertussen is Kees ook druk aan de slag. We merken dat als ik iets geaccordeerd heb, en hij ook, we er niet meer aan moeten tornen. Bij elke wijziging moeten we terug om opnieuw te accorderen.
Op zich een goede zaak, vindt Kees, ook al valt het niet altijd mee de betreffende passage terug te vinden. Hij merkt ook iets anders. ‘Scheiden is ingrijpend, emotioneel én zakelijk, maar op een bepaald moment kreeg ik toch iets van: ik wil dóór! Ik klik op akkoord, dan ben ik ervan af.’
Als we klaar zijn met ons scheidingsplan – dat we niet integraal te zien krijgen, en ook niet kunnen printen – gaat ons verhaal naar de reviewer en kunnen we niet meer in het systeem. Alles overziend geeft Rechtwijzer mij een onprettig gevoel. Wat heb ik nu eigenlijk gedaan? Wat krijgt de reviewer te zien? Ik heb mijn meest persoonlijke gegevens gedeeld met de overheid. Wil ik dat wel?
Duizend
Volgens recente cijfers van de Raad voor Rechtbijstand zijn al duizend stellen via Rechtwijzer gescheiden, en wordt het systeem tot dusver op een dikke 7 gewaardeerd. Van de bemiddelaars en beslissers kwam te weinig respons om een waarderingscijfer te bepalen, wat suggereert dat weinig mensen er gebruik van maken. Wellicht is dat om kosten uit te sparen, want de bemiddelaar kost 360 euro, 240 euro voor de beslisser, bovenop de 265 euro per persoon. Zo bezien is Rechtwijzer alleen voordelig voor mensen die weten waar ze mee bezig zijn, écht als vrienden uit elkaar gaan en elkaar blind vertrouwen. Of het veel toevoegt aan wat er verder in de markt te koop is? Dat is een kwestie van smaak, en afhankelijk van de vraag aan wie je je meest persoonlijke gegevens wil toevertrouwen.
Jacky en Piet wonen nu een paar straten van elkaar vandaan en spreken elkaar nog bijna dagelijks, al dan niet via de familie-WhatsApp-groep. ‘Wij hadden een positieve ervaring met Rechtwijzer,’ zegt Jacky, drie maanden na haar scheiding. ‘Ik ben blij dat we als vrienden uit elkaar zijn. Vooral voor de kinderen, dat was voor ons het allerbelangrijkst. En we gunnen het elkaar ook écht.’
Hoe duurzaam de gemaakte afspraken zijn, valt niet te zeggen. Daarvoor is Rechtwijzer nog te kort in de lucht. De ontwikkeling gaat gewoon door, voorspelt Barendrecht. ‘Er is nu de verplichting van inschakelen van een reviewer ter bescherming. Bemiddeling en beslissing kunnen ook al. We zien ook graag verbindingen met coachende individuele begeleiding, therapeutisch-juridische en juridisch-financiële interventies. De branche is die volop aan het ontwikkelen, maar dat is nog niet uitgekristalliseerd. De kwaliteit zal in de toekomst worden geborgd door een behandelrichtlijn voor scheiding, verwachten we. We kunnen niet alles tegelijk, zoals de orde ook nog niet kan borgen dat iedere advocaat bij een complexe scheiding adequate andere hulp inschakelt. Maar iedere Nederlander heeft nu toegang tot een objectief platform dat degelijke scheidingsafspraken ondersteunt.’