Vier latino vrouwen kwamen eind vorig jaar vrij uit een Texaanse gevangenis, na twintig jaar onterecht te hebben vastgezeten. De San Antonio Four is de bekendste zaak van het Innocence Project of Texas. De organisatie heeft nog vijfhonderd dossiers in behandeling.
Door Edwin Timmer
De vrijlating van de San Antonio Four, waarover de film Southwest of Salem werd gemaakt, was een mooi succes. Maar strafrechtadvocaat Mike Ware (63), directeur van het Innocence Project of Texas, buigt zich alweer over nieuwe zaken. Eén betreft een beroving van een 7-Eleven winkel. Ware: ‘Verschillende camera’s namen de gewapende overal op. Eén man is veroordeeld en zit achter de tralies. Maar hij is simpelweg niet degene die de diefstal uitvoerde! Onze man is 1 meter 92. Degene die na de overval de deur uitloopt, is ongeveer 1 meter 73. We hebben een van de beste experts voor forensische video-analyse ingehuurd. Hij sluit voor honderd procent zekerheid uit dat de veroordeelde de dader is.’
De afwijkende lengte komt overeen met de eerste getuigenverklaring van de caissière. Ware: ‘De verkoopster schatte de dader op 1 meter 70. Maar onder druk van de politie stelde ze haar verhaal vervolgens compleet bij. Op basis daarvan werd de verdachte veroordeeld. Het is misschien minder aangrijpend omdat dit niet gaat om moord. Maar het is wel een duidelijk voorbeeld van een ontspoord strafproces. Ik heb goede hoop dat we voor het eind van het jaar alsnog vrijspraak en ontheffing van zijn straf bereiken.’
Vijftien onschuldig veroordeelden kreeg de organisatie het Innocence Project of Texas tot nu toe vrij. In elf jaar tijd. Een bescheiden aantal misschien als je bedenkt dat Texas 124 gevangenissen telt met 141.000 gedetineerden. Maar het natrekken van de circa 150 brieven die wekelijks binnenstromen op het kantoor in Fort Worth is tijdrovend. Veroordeelden die een beroep doen op de organisatie krijgen bij het eerste telefonische contact het verzoek geduld te hebben. Wachttijd: twee jaar.
Vijf advocaten behoren tot de betaalde staf van de IPOF en werken deeltijd voor de organisatie. Ook directeur Ware leidt naast de IPOF nog zijn eigen kantoor Mike Ware Law in Fort Worth. Een wisselend aantal juristen is pro bono met IPOF-zaken bezig. Hoeveel tijd elke advocaat gratis besteedt aan de organisatie is moeilijk te zeggen. ‘Maar gezien over een heel jaar steken collega’s er honderden en honderden uren in,’ zegt Ware. Meestal heeft de staf bij een bepaalde zaak enkele collega’s op het oog heeft die zouden kunnen helpen. ‘We leggen de zaak voor, en dan kan hij of zij beslissen.’ Geregeld collectief overleg is er amper. ‘Het meeste contact is digitaal.’
Eerlijke kans
Ware: ‘Wat ik heb geleerd, is dat het net zo eenvoudig is om een onschuldige persoon te veroordelen als een schuldige. Als strafrechtadvocaat kom je niet per se alleen met onschuldigen in aanraking, zeker niet. Maar te vaak geeft ons rechtssysteem verdachten geen eerlijke kans op verdediging. Die ervaring heeft bij mij dit vuur aangestoken. Ik wil mensen die menen onschuldig te zijn, vertegenwoordigen in hun strijd.’
Vlak na de start van het Innocence Project in 2006 beleefde het Openbaar Ministerie van Dallas County een kleine revolutie. Het kantoor van de openbaar aanklager in de Texaanse stad had een berucht imago: onbarmhartig. Craig Watkins werd er in 2007 de eerste gekozen Afro-Amerikaanse officier van justitie in de staat Texas. Hij stelde advocaat Mike Ware aan om een Conviction Integrity Unit (CIU) op te zetten: een speciale groep die twijfelachtige veroordelingen onder de loep neemt. Een soort intern schoonmaakteam. Het was in de Verenigde Staten zo goed als de eerste in zijn soort.
‘We hadden geen idee of we überhaupt iets zouden vinden,’ vertelt Ware. ‘Maar in plaats van onze ogen te sluiten voor foutieve veroordelingen wilden we er juist zo veel mogelijk van leren. Alsof het een vliegtuigongeluk betrof. Motto: napluizen tot je begrijpt wat fout ging. Eén dag nadat Watkins aantrad, werd gevangene Andrew Gossett vrijgesproken. Een DNA-test sloot hem uit als mogelijke dader van een verkrachting. Watkins verscheen op die zitting en bood openlijk namens het OM zijn verontschuldigingen aan. Zo’n gebaar had nog geen enkele officier van justitie ooit gemaakt.’
Verklikker
Niet iedereen was blij mee met het initiatief. Zeker de politie niet. Organisaties van slachtoffers evenmin. ‘Al had niemand een goed argument. Want hoe kun je beredeneren dat het beter is iemand niet vrij te spreken als hij of zij geen misdaad heeft begaan? Afhankelijk van de manier waarop je telt, hadden we in korte tijd vijftien tot drieëntwintig vrijspraken.’ Lessen werden ook getrokken. Bijvoorbeeld dat de politie zorgvuldiger met profielfoto’s moet omgaan. En dat niet elke jailhouse snitch – verklikker uit de bajes – de waarheid vertelt in ruil voor strafvermindering.
Het Innocence Project werkte vanaf het begin samen met de CIU in Dallas County. Ware: ‘Zij brachten gevallen onder onze aandacht die ze al deels hadden uitgezocht. Dan droegen wij de bal verder.’ Twee voor moord veroordeelde Afro-Amerikanen, Claude Simmons en Christopher Scott, bleken op basis van één verkeerde identificatie te zijn veroordeeld. Het IPOF stuitte op de ware dader die een volledige bekentenis aflegde. Ware: ‘Je moet aannemen dat voor elke persoon die wordt vrijgepleit er nog honderd onschuldig vastzitten wier straf nooit wordt rechtgezet.’
Dallas County kreeg landelijke navolging. ‘Ons CIU-team trok de aandacht, want elk geval van eerherstel was aangrijpend. Het was man bijt hond.’ TV-zender Investigation Discovery besteedde in 2009 een zesweekse serie aan het team onder de titel ‘Dallas DNA’. Sindsdien schoten er CIU’s op in Brooklyn, Manhattan, Los Angeles en elke stedelijke gemeente in Texas. Vorig jaar waren er al 29 in de VS. In heel het land kwam het in 2016 tot een recordaantal van 166 exonerations (vrijspraken), waarvan 58 in Texas. Collega-organisaties van het Innocence Project droegen hun steentje bij.
Na de CIU pakte Ware in 2011 zijn eigen praktijk op. Twee jaar geleden werd hij gevraagd als directeur van het Innocence Project. Eén element valt hem op. Elke veroordeelde die uit zijn straf en schuld is ontheven, komt uit een sociaal kwetsbaar milieu. ‘Foutieve veroordelingen treffen vooral armere mensen, omdat rijken per definitie zelden worden beschuldigd. En als het gebeurt, dan volgt er bijna nooit een onterechte veroordeling. Je zou denken dat alleen welvarende verdachten zich een goede advocaat kunnen veroorloven, maar er is meer aan de hand. Ook personen die wij uiteindelijk vrij kregen, hadden tijdens hun veroordeling uitstekende raadsmannen.’
Straffeloos
Een verklaring? ‘Arme mensen zijn een makkelijker doelwit voor de politie. Zeker uit een etnische minderheidsgroep. Zij hebben niet de contacten die hen een hand toesteken. Hun broer zit niet in het gemeentebestuur. Hun oom is niet de commissaris van politie. Ze zijn geen lid van de countryclub waar ze leden van de crime commission ontmoeten. De politie weet dat ze straffeloos kunnen optreden en dat niemand vraagtekens zet. Ik heb nooit aangetoond dat politie of aanklager wist dat ze onschuldigen de cel in stuurden. Maar ik kreeg wel het gevoel dat het ze helemaal niets kon schelen.’
Timothy Cole is zo’n schokkend geval. Halverwege de jaren tachtig werd de Afro-Amerikaan veroordeeld voor verkrachting van een Texaanse studente. ‘Dat is hem,’ stelde het slachtoffer nadat de politie haar een polaroid voorhield. Tijdens de rechtszaak hielp het Cole niets dat zijn vingerafdrukken niet overeenkwamen met die van de vermoedelijke dader. Noch dat Cole aan astma leed en de dader juist sigaretten pafte. Of dat hij een sluitend alibi had. In 1999 overleed Cole in de gevangenis aan een astma-aanval. Tien jaar later werd hij alsnog postuum vrijgesproken. Het Innocent Project bewees via een DNA-test zijn onschuld. In Lubbock is een standbeeld voor Cole opgericht.
‘In het geval van de San Antonio Four – de vier Latina vriendinnen – was niet hun sociale of etnische achtergrond doorslaggevend. In Bexar County in San Antonio hebben latino families juist behoorlijke politieke invloed. Maar de vier waren wel naïef over het justitiële systeem. Ze waren nog nooit met justitie in aanraking geweest. Toen ze werden beschuldigd van satanisch misbruik wisten ze niet wat hen overkwam. Dat de jury hen makkelijk wegzette als schuldig, kwam door een ander element: ze zijn lesbisch en waren nog maar kort daarvoor uit de kast gekomen.’
Foutmarge
Zelfs als de foutmarge bij Texaanse veroordelingen slechts een half procent is, dan nog raakt het talrijke families. Meer dan honderdduizend misdaadveroordelingen per jaar betekent vijfhonderd onschuldige celzitters. Elk jaar opnieuw. ‘We weten niet goed om hoeveel mensen het gaat. We kunnen wel proberen veranderingen in het rechterlijke systeem door te voeren. Stap voor stap. Met het werk en de aanbevelingen van het Innocence Project helpen we die cultuur te veranderen. Maar we zijn er nog lang niet.’
Ware: ‘Zolang de politie en de openbaar aanklager veruit de machtigste figuren zijn in het strafsysteem, en zij opereren zonder rekenschap af te leggen, blijven de problemen bestaan. Met name het Openbaar Ministerie opereert zonder enige controle. De politie zit er qua macht niet ver achter. Rechters zijn derde op grote afstand. Strafrechtadvocaten komen niet eens in de buurt. Dat machtsevenwicht moet anders. Armoede uitwissen is een ander vraagstuk, ook dat zou enorm schelen.’
De San Antonio Four is de naam voor de vier Texaanse vrouwen die in de jaren negentig werden veroordeeld voor groepsverkrachting van twee meisjes. Het betrof de nichtjes van één van de veroordeelden. De vier – Elizabeth Ramirez, Kristie Mayhugh, Cassandra Rivera en Anna Vasquez – kwamen vorig jaar vrij nadat het Innocence Project of Texas erin slaagde hun onschuld te bewijzen. Eén van de slachtoffers stelde zich niets van een verkrachting te kunnen herinneren. Ook het fysieke bewijs bleek bij nader inzien onbruikbaar. De documentaire Southwest of Salem van Deborah Esquenazi vertelt waarom juist hun seksuele voorkeur de dames de das om deed.
Dit artikel is verschenen in het Advocatenblad van oktober 2017. De hele editie is hier te lezen.