Van der Meer zet nieuwe ministers meteen voor het blok

Het advies van de commissie‑Van der Meer klinkt de advocatuur als muziek in de oren. Voor het kabinet is het rapport minder welkom.

Door Kees Pijnappels / Beeld Jiri Büller

Als je een rechter om een oordeel vraagt, moet je niet vreemd opkijken dat hij met een uitspraak komt. Op het ministerie van Justitie en Veiligheid kunnen ze dan ook niet verrast zijn geweest met het rapport van de commissie-Van der Meer. De commissie, onder leiding van de Amsterdamse rechter Herman van der Meer, bracht onlangs haar bevindingen naar buiten over de puntentoekenning in het toevoegingsstelsel.

Die logen er niet om. ‘Het stelsel van de gefinancierde rechtsbijstand vertoont ernstig achterstallig onderhoud. De bekostigingsnormen per zaak zijn circa twintig jaar oud en niet meer bij de tijd. Advocaten besteden gemiddeld veel meer tijd aan hun zaken dan zij krijgen vergoed.’

Volgens Van der Meer moet de overheid jaarlijks 127 miljoen euro extra uittrekken voor de rechtsbijstand. Daarmee creëert hij een lastig probleem voor het kersverse kabinet-Rutte III, in het bijzonder de ministers Grapperhaus (CDA) en Dekker (VVD). Op de miljoenenclaim zit in Den Haag namelijk niemand te wachten. Het gaat weliswaar goed met de overheidsfinanciën, maar de lijst van achterstallig maatschappelijk onderhoud is lang. De sociale advocatuur is bepaald niet de enige. Hoewel de gevraagde 127 miljoen euro is bedoeld om de niet-gefortuneerde rechtzoekende (circa veertig procent van de bevolking) toegang tot de rechter te verschaffen, komt het geld uiteindelijk bij advocaten terecht. Die staan in de publieke beeldvorming nou eenmaal niet te boek als noodlijdende beroepsgroep.

Commissie-Wolfsen

Het vorige kabinet heeft, onder aanvoering van VVD-bewindslieden, bij voortduring geprobeerd bezuinigingen door te voeren op de rechtsbijstand. Een eerste poging van Fred Teeven om 85 miljoen euro te korten, werd in 2015 geblokkeerd door de Eerste Kamer, de CDA-senatoren voorop. Vervolgens nam Ard van der Steur het stokje over, gesouffleerd door de commissie-Wolfsen. Hij kwam met een heel pakket aan bezuinigingsmaatregelen, waarvan de introductie van de 900-puntengrens het meest in het oog sprong.

Die grens oogstte een storm van kritiek. Alleen dankzij een politieke ommezwaai van de PvdA in de Tweede Kamer ging de 900-puntengrens op het laatste moment van tafel. Niettemin zette de VVD door. Begin dit jaar gaf Stef Blok, opvolger van Van der Steur, het Wetsvoorstel duurzaam stelsel rechtsbijstand in consultatie. Dat moet leiden tot een verlaging van de rechtsbijstanduitgaven structureel met 37 miljoen euro per jaar.

De liberale bezuinigingsdrang staat haaks op het advies van de cie-Van der Meer. Die wil niet dat er 37 miljoen euro afgaat, maar dat er 127 miljoen euro bijkomt. Per saldo zou de overheid jaarlijks 400 miljoen euro moeten uittrekken voor ­rechtsbijstand.

Vier scenario’s

Van der Meer c.s. onderbouwen hun advies met vier scenario’s. In het eerste scenario worden de toegekende punten in overeen­stemming gebracht met de gemeten uren en stijgen de uitgaven. In de drie andere scenario’s blijven de huidige uitgaven (273 miljoen) gelijk, maar wordt aan de andere beschikbare knoppen gedraaid. Zo is het mogelijk het aantal punten per zaakcode of het tarief per punt te verlagen.

Ook kan er een slot worden gezet op de openeinderegeling zoals die nu geldt. In dat model is de pot in september leeg. Verder is het een optie het aantal toevoegingen te verlagen door bepaalde zaaksoorten uit te sluiten. Denk bijvoorbeeld aan asiel- en vreemdelingenrecht of hoger beroep bij echtscheidingen.

Van der Meer bestempelt de kostenneutrale scenario’s als niet realistisch of in strijd met internationale rechtsregels. Van de vier geschetste scenario’s is er eigenlijk slechts één uitvoerbaar, die met het prijskaartje.

Aanbevelingen commissie-Van der Meer

De commissie-Van der Meer doet maar liefst 52 aanbevelingen om de puntentoekenning in de gefinancierde rechtsbijstand te verbeteren. De belangrijkste op een rij.

• Eén punt staat voor één uur, laat dat zo.
• Verhoog de puntentoekenning voor tal van zaken (zie tabel).
• Zie af van trajecttoevoeging.
• Creëer één toevoeging voor echtscheidingszaken van 13 punten, met aanvullingen.
• Creëer één forfait van 10 punten voor mediation.
• Handhaaf het systeem voor extra uren, maar maximeer het aantal onbetaalde uren.
• Doe daarbij nader onderzoek naar aanvullende vergoedingen, met name in grote strafzaken.
• Reistijd: verstrek 0,5 punt per gereisde 50 km.
• Schrap de verplichting om het werk in een zaak persoonlijk te verrichten.
• Beperk het aantal rechtsgebieden waarop een advocaat werkzaam mag zijn.
• Zorg ervoor dat het aantal eenpitters binnen het stelsel afneemt.
• Annuleer de toevoeging als de advocaat kort voor de zitting hoger beroep intrekt.
• Geef geen vergoeding in geval van evidente beroepsfouten.
• Zorg dat het vergoedingenstelsel elke negen jaar grondig wordt geëvalueerd

Wetsvoorstel

Daarmee zet hij de Haagse politiek voor het blok. Minister Sander Dekker, die deze kwestie in zijn portefeuille heeft, moet binnenkort het Wetsvoorstel duurzaam stelsel rechtsbijstand naar de Raad van State sturen. Dat is het moment om te laten zien of hij het rapport van Herman van der Meer serieus wenst te nemen.

Dan zal blijken of hij de lijn van zijn ambtsvoorgangers en mede-VVD’ers Teeven, Van der Steur en Blok voortzet. Ongetwijfeld zal hij daarover eerst in discussie moeten met zijn baas Ferdinand Grapperhaus. Diens partij blokkeerde in 2015 in de Senaat de geplande bezuiniging op de rechtsbijstand. Grapperhaus waarschuwde eerder dit jaar in zijn boek Rafels aan de rechtsstaat voor de kloof in de samenleving tussen de elite die privileges kan kopen en de overige groepen die niet zonder meer toegang hebben tot collectieve voorzieningen. Rechtsbijstand is zo’n voorziening. Nu zal hij zich wellicht geroepen voelen de daad bij het woord te voegen.

In het kabinet weet Grapperhaus zich waarschijnlijk gesteund door de collega’s van D66 en ChristenUnie. Of dat in de Tweede Kamer ook zo zal zijn, is nog onzeker. Het debat over de begroting van Justitie en Veiligheid, dat ergens in de komende weken plaatsgrijpt, kan daar meer inzicht over verschaffen.

Volgens Bernard de Leest, AR‑lid van de NOvA, kan het kabinet niet anders dan de portemonnee trekken. ‘Nederland heeft in het buitenland altijd een grote broek aan als het gaat om de rechtsstaat. Nu moet het laten zien dat het in eigen huis de boel op orde brengt. Er is wetenschappelijk aangetoond dat sprake is van ernstig achterstallig onderhoud. Als het dak lekt moet je dat repareren. Anders gaan we echt grote problemen krijgen.’

Puntentoekenning bij de 24 meest voorkomende zaakcodes

* Nieuwe zaakcode

Dit artikel is ook verschenen in het Advocatenblad van november 2017.