De nieuwe Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten maakt het mogelijk voor geheime diensten om alle burgers van dit land, verdachte maar ook volstrekt onverdachte, met een zogeheten sleepnet af te tappen en al hun persoonlijke en zakelijke communicatie te bekijken en jarenlang onder handbereik te houden. Follow The Money-journalist Harry Lensink vraagt zich af wat hij van die nieuwe spionagewet moet vinden. Hij twijfelt over wie hij geloven moet: de veiligheidsprofeten die beweren dat zo’n wet in de strijd tegen terrorisme dringend nodig is of de privacy-ridders? ‘Krijg ik bloed aan mijn handen als ik tegenstem?’ Hij gaat de komende maanden op zoek naar antwoorden.
Een antwoord kan ik hem alvast geven. Ik heb namelijk een groot, onoverkomelijk bezwaar tegen de sleepwet, te weten de onvermijdelijke schending van fundamentele grondrechten. Zoals het recht op eerbiediging van privéleven en het recht op vrijheid van gedachte, geweten en godsdienst. Maar ook het recht op een eerlijk proces, waarvan vertrouwelijke communicatie met een advocaat deel uitmaakt.
Vertrouwelijkheid
De invoering van deze spionagewet heeft voor mij in mijn hoedanigheid als advocaat verreikende consequenties. De vertrouwelijkheid in de relatie tussen advocaat en cliënt is van wezenlijk belang voor het goed kunnen verrichten van mijn werk. Zeker als de overheid de tegenpartij is. Niet zelden is ook een inlichtingendienst betrokken bij mijn zaken. In Nederland wordt die vertrouwelijkheid gewaarborgd door de geheimhoudingsplicht van de advocaat en, in het verlengde daarvan, het verschoningsrecht. Dat laatste is het recht van de advocaat om tegenover iedereen, ook tegenover de rechter, dat wat er tussen mij en mijn cliënten besproken wordt, vertrouwelijk te houden.
Maar vanaf 1 mei wordt dat anders. Vanaf die datum zullen de inlichtingendiensten in mijn digitale dossiers en correspondentie tussen mij en mijn cliënten kunnen meelezen. Telkens als er in de buurt van mijn kantoor of woon-/werkplaats een ‘target’, een verdacht persoon, zich ophoudt, kan over de hele buurt of plaats en over iedereen die daar woont of werkt een datavangnet worden uitgeworpen. Met andere woorden: op zoek naar informatie over een enkele persoon halen de inlichtingendiensten met hun net informatie over iedereen daar naar binnen. Bijvangst zeg maar.
Voor alle duidelijkheid, die bijvangst omvat niet alleen de informatie bij advocaten op smartphones, tablets en computers, maar ook de informatie bij alle andere professionals in de buurt, zoals huisartsen, belastingconsulenten, psychotherapeuten en zelfs journalisten (ook al hebben die aan hun bronnen toegezegd die te beschermen). Er is kortom niets meer wat elektronisch wordt opgeslagen dat niet met het sleepnet kan worden binnengehaald.
Naïef
Regelmatig hoor ik mensen zeggen: ‘Ach, als je niets te verbergen hebt, maakt dat toch niets uit.’ Laat ik een aantal redenen noemen waarom die houding wel erg naïef is. Op de eerste plaats is veel van de info die de diensten zo verzamelen heel erg privé en betreft het zaken waar zij en de overheid niets mee te maken hebben. Bijvoorbeeld wanneer je voor het laatst bij de dokter of een therapeut bent geweest, wat je diagnose was en welke behandeling je is voorgeschreven. Of je schulden hebt en bij wie, of je bij een advocaat bent langs geweest zonder dat je partner daar weet van heeft omdat je scheiding overweegt. Maar ook wat je politieke sympathieën en je seksuele voorkeuren zijn, hoe laat je gemiddeld naar bed gaat, wanneer je wel of niet thuis bent, op het punt staat een nieuwe auto te kopen, een kind te maken, en ga zo maar door. Te denken dat de overheid daar allemaal niet in geïnteresseerd is, is behalve naïef ook dom. Misschien is ons kabinet er in 2018 (nog) niet in geïnteresseerd, maar wie weet of we in 2024 een overheid zullen hebben die de informatie zal misbruiken. Bovendien: net zo goed als de AIVD kan hacken in onze computers, kunnen digitale criminelen dat in de computers van de AIVD en met al die informatie over ons aan de haal gaan.
Nog even terug naar de wet. Waarom is zo’n sleepnet volgens de overheid en de AIVD essentieel? Daarover schrijft de AIVD het volgende in de toelichting die de komst van de nieuwe Wiv moet bepleiten: ’Sinds de invoering van de huidige Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten (Wiv 2002) is de veiligheidssituatie in de wereld aanzienlijk verslechterd. In dat dreigingsbeeld heeft de steeds verder ontwikkelende technologie een nadrukkelijke rol.’
Op de website van de dienst valt voorts te lezen dat de AIVD ‘informatie dreigt te missen’. Het gaat dus om een dreiging, dus niet dat er al informatie daadwerkelijk wordt gemist. En een duidelijke toelichting omtrent welke informatie dan wordt gemist, wordt niet gegeven. Dat wringt des te meer daar terroristische aanslagen tot dusver in ons land uitbleven. Een harde noodzaak voor deze wet blijkt dan ook niet. Ook onder de huidige wet mogen de AIVD en de MIVD al het internetverkeer van verdachte personen en organisaties aftappen.
Ondemocratisch
Op 21 maart – in wat waarschijnlijk het voorlopig laatste raadgevende referendum is – mag de kiesgerechtigde Nederlandse burger stemmen over de sleepwet. Maar het staat nu al vast dat het kabinet de uitslag van het referendum naast zich neerlegt. CDA-leider Sybrand Buma zei daarover in de Volkskrant: ‘We gaan dit referendum niet beschouwen als een echt referendum.’ Met andere woorden: naar de democratische stem zal niet geluisterd worden in een kwestie die nu juist de grondslagen van de democratie aantast. Hoe ondemocratisch wil je het hebben.
Het is duidelijk dat de bescherming van de persoonlijke levenssfeer en de daaraan gerelateerde grondrechten voor dit kabinet – evenals voor de voorlaatste overigens – van volstrekt ondergeschikt belang is. Dat hadden we trouwens al kunnen weten toen enige tijd geleden bleek dat de NSA, het Nationaal Veiligheidsagentschap van de Verenigde Staten, overal ter wereld telefoon-, e-mail- en faxverkeer aftapt. Na de onthullingen door klokkenluider Edward Snowden dat daarbij ook telefoons van regeringsleiders doelwit zijn, kwam minister-president Mark Rutte met slechts een enkele reactie: ‘Onaanvaardbaar.’ Verder bleef het stil in Den Haag en gebeurde er richting VS en NSA niets.
Conclusie: er zijn tot op heden geen valide argumenten door de overheid gegeven om de invoering van de sleepwet te rechtvaardigen, er blijken geen waarborgen ingebouwd om te voorkomen dat fundamentele grondrechten worden geschonden en de democratisch controlerende functie van onder andere advocatuur en media wordt ernstig aangetast.
Ik kan dan ook niet anders dan alles en iedereen op te roepen alles op alles te zetten om de sleepwet in zijn huidige vorm tegen te houden. Deze wet geeft de overheid vrij spel om elke beweging van burgers nauwgezet in de gaten te houden en om te anticiperen op en te interveniëren in kritische reacties vanuit het volk. Ze maakt ook dat hoeders van de democratie, zoals journalisten en advocaten, niet meer vrijelijk kunnen communiceren via digitale en sociale media. Daarom, als onze democratie je dierbaar is: #boycotdesleepwet!
Door strafrechtadvocaat Sébas Diekstra
Dit artikel is ook gepubliceerd in het Advocatenblad van januari 2018. De hele editie is hier te lezen.