Om de paar jaar trekken advocaten – al dan niet in toga – naar Den Haag om bij het Binnenhof te demonstreren voor de toegang tot het recht. Dat was in 2011 het geval, in 2013 en dit jaar weer. Of driemaal scheepsrecht geldt, moet nog blijken. Feit is dat er zich op 1 februari opnieuw enkele honderden advocaten voor het gebouw van de Tweede Kamer verzamelden.
Ze waren gekomen om zowel minister Sander Dekker als de Tweede Kamerfracties in te peperen dat het de balie menens is: het kabinet moet en zal extra geld uittrekken om de sociale advocatuur in de benen te houden. Opvallend detail: niet alleen toevoegingsadvocaten waren van de partij. Ook diverse grote kantoren hadden mensen gestuurd om hun loyaliteit te betuigen.
De discussie loopt al jaren, maar kreeg vorig najaar een nieuwe dynamiek met het rapport van de commissie-Van der Meer. Ondanks de expliciete opdracht van de toenmalige bewindsman Van der Steur om binnen de budgettaire kaders te blijven, concludeerde hij dat er jaarlijks € 127 miljoen extra naar de rechtsbijstand moet. Dat geld is nodig, naast de huidige € 400 miljoen, om advocaten in staat te stellen tegen een redelijke vergoeding rechtzoekenden te ondersteunen.
Regeerakkoord
Van der Meer liet daarmee definitief de geest uit de fles. De nieuwbakken minister Sander Dekker schreef de Tweede Kamer onmiddellijk dat het regeerakkoord geen ruimte biedt voor extra middelen, maar dat werkte eerder provocerend dan ontmoedigend. De sociale advocatuur heeft haar gelijk bevestigd gekregen en weet van geen wijken meer.
De hoorzitting van eind januari in de Tweede Kamer heeft dat gevoel alleen maar versterkt. Een lange rij van deskundigen uit praktijk en wetenschap beaamde dat het achterstallig onderhoud aan het stelsel alleen is weg te werken met geld. Niet dat dat de enige oplossing is. De druk op het stelsel kan worden verlicht door een betere eerstelijnsopvang van niet-vermogende rechtzoekenden. Echtparen die willen scheiden, zouden niet in alle gevallen langs de rechter moeten – en daarmee langs een advocaat. De overheid zelf moet de kwaliteit van haar wetgeving verbeteren. Alleen al de Wmo heeft geleid tot een slordige vijfduizend rechtszaken, die het stelsel zwaar belastten.
Ook de kwaliteit van de advocatuur kan worden opgekrikt, meende in elk geval de Gelderse rechter Dirk Vergunst. Hij zegt het regelmatig tegen te komen in de rechtszaal: ‘We zien dan dat een advocaat bevlogen en gedreven zijn werk doet, maar in kwaliteit hopeloos tekortschiet.’ Betere dienstverlening door advocaten kan kostbare procedures vermijden, meent Vergunst, om er meteen aan toe te voegen dat advocaten ‘de grootste vredestichters van het land’ zijn. Niettemin is er geen plaats meer voor de eenpitter die thuis zegt te zijn in twaalf verschillende rechtsgebieden, was ook de boodschap van Herman van der Meer.
Te vroeg
Binnen de Tweede Kamer heeft vooralsnog zich alleen het merendeel van de oppositie, aangevoerd door SP’er Michiel van Nispen, achter de sociale advocatuur geschaard. De coalitiepartijen en D66 houden hun kruit nog droog. Zowel CDA als VVD vond de demonstratie nog te vroeg. Zij willen wachten op de bevindingen van minister Dekker die een halfjaar heeft uitgetrokken om met alle betrokken partijen te zoeken naar oplossingen, die wel het stelsel verbeteren maar geen extra geld vergen. Dat gezamenlijke plan van aanpak wordt ‘rond de zomer’ verwacht.
Dekker maakte in het debatje aansluitend op de demonstratie wel duidelijk dat hij geen extra geld op de plank heeft liggen voor de sociale advocatuur en niet van plan is om dat weg te halen bij politie of rechterlijke macht.
Volgens Dekker moet het stelsel helemaal op de schop. ‘Ik denk dat de oplossing niet ligt in het draaien aan de knopjes van het huidige systeem, maar in het fundamenteler tegen het licht houden van het huidige systeem zelf.’ Allereerst wil hij kijken hoe de zogeheten instroom kan worden beperkt, zodat er uiteindelijk minder zaken voor de rechter komen. Verschuiving naar de eerste lijn – het domein van het Juridische Loket – en de inzet van – goedkopere – paralegals is een andere mogelijkheid. Verder vindt hij dat de grote kantoren aan de Zuidas zich ook best mogen toeleggen op pro-Deowerk, net zoals dat bij voorbeeld in de Verenigde Staten gebeurt.
Dekker zei de Kamer eerst en vooral ‘het chagrijn’ uit de discussie te willen halen, onder meer ontstaan door ‘domme uitspraken’ van ambtsvoorganger Fred Teeven. ‘Hoe zorgen we weer voor vertrouwen tussen het Binnenhof, het ministerie van Justitie en het veld, de sociale advocatuur? Ik denk dat het heel veel kopjes koffie drinken wordt.’
Nieuw bloed
Al met al gaat het nog minimaal een halfjaar duren voordat er überhaupt iets verandert aan de gefinancierde rechtsbijstand. Veel te lang in de ogen van zowel belangenorganisaties als oppositie. NOvA-bestuurder Bernard de Leest waarschuwde de Kamer tijdens de hoorzitting dat het vijf voor twaalf is. De instroom van nieuw bloed in de sociale advocatuur is zo goed als helemaal stilgevallen. Zonder betere beloning komt die niet op gang, verzekerde hij.
Reinier Feiner van de Vereniging Sociale Advocatuur Nederland ging nog een stapje verder en dreigde ronduit met een staking. ‘De rek is eruit. Er komt een moment dat het ophoudt. Dan zult u zien wat het betekent voor de Rechtspraak en het OM als advocaten een week lang hun werk neerleggen. Ik waarschuw u. Op enig moment is het klaar.’
Ook de rechters wankelen
De gefinancierde rechtsbijstand is ook onderwerp van gesprek in de Eerste Kamer. Die bereidt zich voor op een debat met de bewindslieden van Justitie en Veiligheid over ‘de staat van de rechtsstaat’, later dit voorjaar. Reden om daar begin februari over te praten met deskundigen.
Algemeen deken Bart van Tongeren probeerde de senatoren te overtuigen van de noodzaak tot extra investeringen. ‘De staat miskent de grondwettelijke plicht om te voorzien in de rechtsbijstand voor min- en onvermogenden,’ aldus Van Tongeren. De sociale advocatuur is volgens hem ten prooi gevallen aan vergrijzing. Zonder maatregelen komen er geen nieuwe, jonge advocaten meer bij.
Het toevoegingsstelsel mag dan groot onderhoud nodig hebben, dat geldt zeker ook voor de rechterlijke macht. Diverse rechters staken niet onder stoelen of banken dat de Rechtspraak het werk niet of nauwelijks nog aankan. Volgens vicevoorzitter Kees Sterk van de Rechtspraak staan kwaliteit en onafhankelijkheid van de rechterlijke macht onder druk. Griffierechten zijn te hoog, doorlooptijden te lang en de noodzakelijke innovatie hapert.
Astrid Creutzberg, rechter in Midden-Nederland en lid van de beweging Tegenlicht, illustreerde met welke problemen zij en haar collega’s kampen als gevolg van onderbezetting en overbelasting. ‘De werkdruk is heel hoog. Zo’n tien jaar geleden keek je ervan op als iemand een burn-out had, maar nu lijkt het soms een ingecalculeerd bedrijfsrisico. De geplande tijd voor zaken is geregeld niet in evenwicht met wat er nodig is om ze verantwoord af te doen; veel collega’s voelen zich inmiddels meer een beslismachine dan een rechter.’
Creutzberg gaf enkele voorbeelden uit de praktijk. ‘Twintig minuten voor de behandeling van de uithuisplaatsing van een kind is geen uitzondering. Werkelijke controle van bewindvoerders is gewenst, maar niet goed mogelijk. En een klein halfuurtje voor een ernstige mishandeling, waarbij ook aandacht nodig is voor het slachtoffer, is echt te weinig. Het komt voor dat bij gebrek aan ruimte op een meervoudige zitting strafzaken enkelvoudig worden gepland waar meervoudige afdoening passender was. En dan nog zijn zaken vaak te oud en is het effect van bestraffing weg. Ook civiele zittingen worden vaak op onaanvaardbaar lange termijn gepland.’
Dit artikel is ook verschenen in het Advocatenblad van februari 2018. De hele editie is hier te lezen.
