In januari kwamen voor het eerst sinds jaren weer twee Syriëgangers aan op Schiphol, waar ze werden aangehouden. In de media figureren ondertussen wanhopige grootouders van kalifaat-kinderen. ‘Ik heb daar dertien cliënten zitten, vier vrouwen en negen kinderen,’ vertelt de Rotterdamse advocaat André Seebregts (46): ‘Een wanhopige situatie met kou, te weinig eten, ziektes. Die kinderen, baby’s soms, hebben daar niet voor gekozen. Rusland en Indonesië hebben hun onderdanen al opgehaald. De Koerden vinden dat prima, zolang ze niet teruggaan naar IS‑gebied. Maar Nederland doet niets en wacht tot de mensen een consulaat weten te bereiken.’
Seebregts overweegt een kort geding met als eis dat de kinderen gehaald worden. Collega Bart Nooitgedagt (45) van het Amsterdamse kantoor De Roos & Pen sluit zich daarbij aan: ‘Dat kort geding komt er zodra mijn cliënten het vragen.’ Het zou een bijzondere juridische zet zijn in een politiek gevoelige kwestie.
Maar bijna alles ligt de afgelopen jaren politiek gevoelig in strafzaken tegen Syriëgangers. Verschillende advocaten hekelen de beruchte terrorisme-afdelingen (TA) in Vught en Rotterdam, de lage bewijslast in terrorismezaken en het ‘pestgedrag’ van veiligheidsdiensten.
‘In Nederland is nog nooit een aanslag gepleegd door een Syriëganger,’ zegt de Maastrichtse advocaat Serge Weening (42) van Weening Strafrechtadvocaten: ‘Het zijn mensen die hebben gekozen voor Syrië om daar te vechten of om andere redenen.’ Hij stond in 2013 de eerste Nederlandse Syriëganger bij. Ook verdedigde zijn kantoor de bekeerlinge Aïcha, die door haar moeder was teruggehaald.
Vertrok die eerste golf Syriëgangers nog ongemerkt om bij terugkeer mild te worden behandeld, het latere beleid was er juist op gericht Syriëgangers tegen te houden. Dat leidde tot tientallen strafzaken tegen uitreizigers en ronselaars. Toen Nederland besloot mee te gaan bombarderen, reageerde de Arnhemse strijder Abdelkarim vanuit Aleppo met een filmpje waarin hij opriep tot ‘een stevige daad’ tegen de Nederlandse overheid.
Weening verdedigde twee broers van Abdelkarim. De ene broer had geld gestuurd. ‘Dat mag niet vanwege de sanctielijst,’ zegt Weening: ‘Maar het geld was voor levensonderhoud van het gezin van Abdelkarim.’
Terrorist
Abdelkarim is inmiddels gesneuveld. Zijn broers zijn veroordeeld. Volgens de rechter sympathiseerde de tweede broer met de strijd van Abdelkarim. Hij was op weg naar Syrië aangehouden met een auto vol survivalspullen. In een afgetapt bericht schreef hij: ‘Incha’Allah zullen we elkaar snel omhelzen en op het mooiste pad lopen, ook al ben ik nog zo onwetend, maar wel standvastig dat ik dit ook wil.’
Toch vindt Weening dat de twee ten onrechte worden bestempeld als terrorist: ‘Er zitten ook ontlastende uitlatingen in het dossier, maar die worden genegeerd. Het klinkt raar, maar deze broers zijn bijzonder hartelijke mensen. Het zijn westerse jongens die accepteren hoe het hier werkt. Ik heb nog nooit een cliënt bijgestaan van wie ik denk dat hij misschien in Nederland iets zou willen doen.’
Ook andere raadslieden zijn opvallend mild over hun van terrorisme verdachte cliënten. Het zijn ‘gewone, vriendelijke mensen’ die vaak ‘geen idee hebben waar ze in beland zijn’. Nooitgedagt, die eerder leden van de Hofstadgroep bijstond, beschrijft de subcultuur waaruit de Syriëgangers voortkomen als ‘een soort jeugdcultus. Net zoals de nozems, destijds. Een beetje provoceren met boerka’s en baarden. Je hebt er meelopers bij en mensen met psychotische verschijnselen die een thuis vinden tussen broeders en zusters. Maar de meesten verdiepen zich serieus in de religie’.
Natuurlijk realiseren de advocaten zich dat er in de buurlanden aanslagen zijn gepleegd en dat er ook hier iets kan gebeuren. ‘Die angst wegnemen is anno 2018 niet realistisch,’ zegt de Rotterdamse advocaat José Lindhout (30) van het Rotterdamse kantoor Seebregts & Saey: ‘Ik denk dat die angst alleen maar zal toenemen. Het gaat erom wat we daar mee doen.’
Jonge jongens
‘Er is wel degelijk een veiligheidsprobleem, maar het strafrecht is niet het antwoord,’ vindt Michiel Pestman (54): ‘Je kunt niet alles voorkomen. En het gaat vaak om heel jonge jongens. In de meeste gevallen waait de radicale wind vanzelf over.’
‘Ik ben als advocaat niet bezig met wat mijn cliënten eventueel van plan zijn,’ zegt Lindhout: ‘Het contact is niet anders dan met een doorsneeverdachte. Sommigen schudden mij gewoon de hand, als er geen glaswand tussen zit, zoals op de TA. Anderen willen dat niet. Ik heb daar niet zo’n probleem mee. En als een cliënt vanuit zijn overtuiging niet op wil staan voor de rechtbank of radicale uitspraken wil doen, dan heb ik dat als advocaat te accepteren.’
Terreurverdachten die zich tijdens de zitting gematigd of berouwvol opstellen, worden vaak niet geloofd, ondervindt advocaat Tamara Buruma (32): ‘Het OM beschuldigt ze dan van taqiya. Dat houdt in dat een jihadist mag liegen tegen ongelovigen. De rechtbank gaat daar vaak in mee. Dan doet het er dus niet meer toe wat de verdachte zegt. Alleen een bekentenis wordt geloofd. Al het andere is taqiya.’
Ze werkt net als Michiel Pestman bij het kantoor Prakken-d’Oliveira, dat in het verleden verdachten bijstond van linkse terreurorganisaties zoals Rara en de RAF. ‘We werden toen terroristen in toga genoemd,’ zegt Pestman: ‘We staan nog steeds activisten bij, maar de tijden zijn wel veranderd. Er is meer afstand tussen raadsman en cliënt gekomen. Je hoeft zelf geen salafist te zijn om ze goed te kunnen verdedigen. En dat is nodig, want hun mensenrechten staan onder druk.’
De strafpleiters signaleren dat veel wetgeving die na 9/11 werd ingevoerd, nu voor het eerst op grote schaal wordt toegepast. Terreurverdachten kunnen op grond van een ‘redelijk vermoeden’ in voorarrest gezet worden, onder het zware regime van de TA. ‘Dat beschadigt en verhardt mensen,’ zegt Pestman: ‘En ze worden vervolgd op basis van nieuwe strafbepalingen die zo vaag en obscuur geformuleerd zijn dat bijna alles er onder valt. Iemand heeft een baard en korte broekspijpen en dus zal het kopen van dat lucifersdoosje wel niet zo onschuldig zijn geweest.’
‘Ook de Hoge Raad heeft helaas gekozen voor ruime interpretatie van het begrip voorbereiding voor terreurdaden,’ zegt Lindhout: ‘Het inpakken van je tas en een treinticket kopen kunnen al volstaan als bewijs.’
Veiligheid
‘Het OM wordt in het werk wel beïnvloed door de factor veiligheid,’ reageert een woordvoerder van het Landelijk Parket: ‘Zo zal om risico’s uit te sluiten in geval van twijfel eerder worden ingegrepen en aangehouden. In de wet is de lat voor de eerste periode van de voorlopige hechtenis lager gelegd en vanzelfsprekend maakt het OM gebruik van deze mogelijkheid. Op een terechtzitting zal er uiteindelijk wel gewoon sprake moeten zijn van een dossier met wettig en overtuigend bewijs en ook het OM neemt met minder geen genoegen.’
Volgens Nooitgedagt gaat het regelmatig fout: ‘Een jongeman die in het holst van de nacht uit liefdesverdriet een bericht op Twitter plaatst: wie kan mij vertellen hoe ik een bom kan maken om een bepaalde wijk op te blazen? Daar woont zijn ex. Een speciaal team valt de woning binnen, maar vindt niets dat duidt op jihadisme. Dat je na zo’n tweet iemand aanhoudt, begrijp ik. Maar pas na vier maanden in de TA werd hij vrijgelaten en kreeg de reguliere schadevergoeding. Vanwege een tweet.’
Naast een stevige, deels voorwaardelijke straf krijgen de tegengehouden jihadisten vaak een reeks maatregelen opgelegd. Paspoorten worden ingenomen, banktegoeden bevroren. Ze mogen niet in de buurt van grenzen of luchthavens komen, moeten een enkelband dragen en gesprekken voeren met een psycholoog. ‘Volgens de rechter is een verdachte van terrorisme kennelijk per definitie gek,’ zegt Buruma: ‘En dan zijn er de veiligheidshuizen waar mensen voortdurend worden besproken. Laatst kreeg ik een telefoontje. Mijn cliënt zou al twee jaar van de radar zijn verdwenen. Terwijl hij een baan en een gezin heeft. Mensen willen verder met hun leven, maar kunnen het nooit meer goed doen.’
‘Mijn cliënten weten dat ze in de gaten gehouden worden,’ zegt Lindhout: ‘Ze voelen zich onveilig. Regelmatig komt de wijkagent langs bij familie met vragen en insinuaties. Dat is intimiderend pestgedrag.’
Vaak worden ook gesprekken met een door de reclassering aangedragen islamdeskundige opgelegd. Die gesprekken lijken weinig indruk te maken. Ook op de TA wordt er volgens de raadslieden niets aan deradicalisering gedaan. ‘Mijn cliënten merken er in ieder geval niets van,’ zegt Nooitgedagt: ‘En dat is misschien maar goed ook. Je mag radicaal zijn tot op het bot. Dat geldt voor extreem rechts, extreem links. De overheid moet zich niet met onze gedachten gaan bemoeien.’
‘Wij strafadvocaten doen eigenlijk meer aan deradicalisering dan de overheid,’ lacht Pestman: ‘Ik ben geen dominee, ik ben er niet om de biecht af te nemen of ze de les te lezen. Maar ze vinden het al prettig dat er een keer naar ze wordt geluisterd en dat iemand ze serieus neemt.’
Gesneuveld
Anders dan de onderschepte uitreizigers zijn natuurlijk de jihadisten die daadwerkelijk in Syrië hebben gezeten en wellicht hebben meegevochten. Het OM probeert enkele tientallen vermeende IS‑strijders bij verstek te veroordelen. Er lopen zelfs strafzaken tegen verdachten die vermoedelijk zijn gesneuveld.
Zo verdedigt Ferat Yildiz (37) van het Haagse kantoor Sidius Advocaten een cliënt die oorspronkelijk uit Irak komt en daar nu nog altijd zit. ‘Het enkele afreizen is in zijn geval te verklaren als familiebezoek,’ zegt Yildiz: ‘Het kan onaannemelijk zijn dat iemand daar om vreedzame redenen heen gaat, maar uitgesloten is het natuurlijk niet.’
Werd deze zaak op zijn verzoek aangehouden, een andere cliënt werd in juni bij verstek veroordeeld tot zes jaar cel. ‘Deze Mounir el K. is zoek,’ zegt Yildiz: ‘Hij heeft voor het laatst gepind in Turkije. Maar er is geen bewijs dat hij in Syrië is geweest of nog is.’
Mounir is veroordeeld op basis van tapgesprekken waarin de Hagenaar radicale uitspraken doet, zoals: ‘Je weet dat hun hoofden eraf moeten.’ Ook appt hij over andere Nederlandse IS-strijders en verzucht: ‘In Nederland en België waren we broeders en behulpzaam. Hier ieder voor zichzelf.’
Yildiz trok zich vlak voor de zitting terug als raadsman. ‘Als je een cliënt niet kunt bereiken, dan moet je je afvragen of hij er mee gediend is als je hem toch bijstaat,’ zegt Yildiz: ‘Je kunt bijvoorbeeld niet overleggen over een hoger beroep. Zo’n spookproces zonder verdachte en zonder verdediging moeten we natuurlijk nooit willen. Waarom niet wachten tot de verdachten zich melden in Nederland?’
‘Het OM wil met berechting van IS-strijders niet wachten tot zij terugkeren naar Nederland,’ aldus de woordvoerder van het Landelijk Parket: ‘Het OM wil hiermee ook duidelijk maken dat de rechtsstaat geen afscheid heeft genomen van de uitreizigers. De rechtsstaat is op hen van toepassing of zij nu willen of niet.’
‘Ik denk dat de meeste mannen gesneuveld zijn,’ zegt Nooitgedagt: ‘Er zullen vooral vrouwen terugkomen. Maar ook die worden veroordeeld voor terreur. Het OM verwoordde dat op een zitting heel poëtisch. Als hij naar het slagveld is, beheert zij zijn goederen en als hij terugkomt, verzorgt zij zijn wonden. Daarmee stelt zij hem in staat zijn strijd te voeren.’
Door / Marco de Vries
Dit artikel is ook verschenen in het Advocatenblad van februari 2018. De hele editie is hier te lezen.