Het is weer bijna 5 mei. Volgens het Nationaal Comité 4 en 5 mei vieren we op die dag de bevrijding in 1945 en dat we sindsdien in vrijheid leven. Vrijheid in deze context betekent dus afwezigheid van bezetting. Mary Robinson, voormalig Hoge Commissaris voor de Mensenrechten, benadrukte tijdens haar 5-meilezing in 2014 dat mensenrechtenverdragen de ‘vrijheid’ hebben gecodificeerd. Maar is dat wel zo en over welke vrijheid hebben we het dan?
De enige duidelijke formulering van een absoluut vrijheidsbegrip is te vinden in artikel 1 in van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM). ‘All human beings are born free and equal in dignity and rights’, was dermate controversieel dat de UVRM mede om die reden geen verdrag is geworden. Andere verdragen specificeren bepaalde vrijheidsrechten, maar een algemeen vrijheidsbegrip wordt opvallend vermeden.
Veel westerse landen zijn nooit voorstander geweest van een dergelijk algemeen vrijheidsbegrip. Een onvoorwaardelijk zelfbeschikkingsrecht is bijvoorbeeld jarenlang te vuur en te zwaard bestreden. Zelfbeschikking betekende immers vrijheid voor landen als Indonesië, Nieuw-Guinea of India of voor (minderheids)groepen zoals de zwarte gemeenschap in Amerika. Illustratief voor dit paternalisme is de speech van de Zuid-Afrikaanse president Smuts die in 1947 onder luid applaus van de Verenigde Kamers op het Binnenhof kon betogen dat ‘Die opbou van ’n sterke blanke kultuur is gebiedend noodsaaklik vir ons toekoms en vir die Europese beskawing in Afrika’.
Vrijheid gedefinieerd als afwezigheid van (Duitse) bezetting, voldoet niet langer. Vrijheid betekent eveneens bescherming tegen een alomvattende dwingende overheidsinvloed in het persoonlijke leven waar niet aan ontsnapt kan worden. Daarmee impliceert vrijheid per definitie het recht op de kans om niet gepakt te worden. Neem een dichte vierkante kartonnen doos. Plaats daarin een hongerige kat en een muis. De muis kan niet ontsnappen, wordt opgegeten en is derhalve onvrij. Op het moment dat in de kartonnen doos een muizengaatje wordt gesneden, heeft de muis een kans om te ontsnappen. De muis is vrij.
De Nederlandse overheid heeft op vele terreinen een honderd procent controle op haar burgers ingevoerd waarbij elke overtreding onder alle omstandigheden wordt opgemerkt. Denkt u bijvoorbeeld aan (digitale) controle als u naar Amsterdam reist waarbij gegevens over uw reisgedrag, fiscus, douane, openstaande boetes, ziektekosten enzovoort ingezien kunnen worden. De nieuwe Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten gaat nog verder met het ongericht massaal opvangen en opslaan van dataverkeer. U bevindt zich steeds meer in een digitale kartonnen doos, zonder muizengaatje.
Vrijheid heeft een prijs. Sommige criminelen zullen altijd de wet omzeilen met als gevolg allerlei narigheid en slachtoffers. Ik ben bereid die prijs te betalen om mijn individuele vrijheid te behouden. U ook?