Voor een artikel wilde ik het Nieuwe Meer-arrest van de Hoge Raad inzien. Op dat arrest uit 1986 was immers een heel rechtsgebouw van procederende activisten verrezen. Het arrest bleek onvindbaar op rechtspraak.nl, ook al vermeldde het Besluit selectiecriteria uitsprakendatabank Rechtspraak.nl (in artikel 3) toch duidelijk dat alle arresten van de Hoge Raad worden gepubliceerd.
Ik stuurde een knorrig mailtje naar de Hoge Raad. De griffier, mr. Hans Storm, schreef terug dat ‘uitspraken van de Hoge Raad sinds 2000 geanonimiseerd worden gepubliceerd op rechtspraak.nl’, dat publicatie daarvóór ‘hoofdzakelijk plaatsvond via redacties van jurisprudentieuitgaven’ en dat de “oude” arresten niet digitaal beschikbaar zijn’ bij de Hoge Raad. ‘Ik kan u dus niet van dienst zijn.’
Het geldt voor alle arresten uit de vorige eeuw. Een rondje onder advocaten leverde een rijtje evergreens op. Het Lindenbaum/Cohen-arrest, het Kelderluik-arrest, het Elektriciteitsarrest, het Montenegro-arrest, het Toetsingsarrest, arrest Gemeenteraadslid X. Geen ervan blijkt (als brontekst) in het publieke domein te vinden. ‘Idioot zeg,’ mailt een advocaat terug. ‘Legendarische arresten moeten beschikbaar zijn voor het brede publiek, zou ik zeggen.’
Dat vindt griffier Storm eigenlijk ook, als ik hem een paar weken later vraag waarom die oude arresten niet online staan. Hij krijgt steeds vaker vragen hierover, vertelt hij. ‘Laatst nog vroeg een advocaat om 160 arresten. We zien zeer zeker onze maatschappelijke taak hierin en hebben onlangs met een groepje bijeengezeten om te kijken hoe we die oude arresten digitaal beschikbaar kunnen stellen. We willen met zo’n vijfhonderd mijlpaalarresten beginnen.’
Simpel is dat niet. De meeste arresten liggen in het Nationaal Archief, arresten van tussen 1980-2000 in Kampen. Ze moeten uit de dossiers worden gehaald, geanonimiseerd, ingescand en doorzoekbaar gemaakt. Een arbeidsintensief, en dus kostbaar proces, zegt Storm. ‘Daarom heb ik ook een lijntje lopen met Wolters Kluwer Uitgeverij om te kijken wat zij daarin voor ons kunnen betekenen.’
De uitgever van de Nederlandse Jurisprudentie kreeg de arresten van de Hoge Raad sinds 1913 tegen een kopieervergoeding aangeleverd en heeft inmiddels alles gedigitaliseerd – en achter een betaalmuur gezet. Storm: ‘Het punt van Kluwer is dat zij die arresten allemaal hebben overgetypt en vanaf enig moment ook geanonimiseerd en bewerkt, en op die bewerking zit een auteursrecht. Daarom zeggen ze: we geven het niet vrij, niet iedereen mag het zomaar gebruiken want het is auteursrechtelijk beschermd.’
Of dat klopt, wil een woordvoerder van Wolters Kluwer niet zeggen. Wel bevestigt Dupont dat het volledige NJ-archief in 2013 ter gelegenheid van het 100-jarig bestaan is gedigitaliseerd, ‘dat is voor onze klanten beschikbaar.’
Baanbrekend
‘De tijd dat rechterlijke uitspraken alleen actief door commerciële uitgevers werden gepubliceerd, ligt gelukkig ver achter ons,’ schreef Tom Barkhuysen, advocaat bij Stibbe en hoogleraar staats- en bestuursrecht in Leiden, vorig jaar juni in het NJB. Het verbaast hem dan ook dat die baanbrekende uitspraken onvindbaar zijn. In zijn stuk bepleitte hij een wet die publicatie van álle rechterlijke uitspraken op rechtspraak.nl regelt; dan wordt de rechtspraak pas echt transparant, controleerbaar en dus beter. Daarmee zou ook ‘fundamenteel onderzoek, al dan niet met inzet van artificiële intelligentie’ mogelijk worden. Om door de bomen het bos te kunnen blijven zien, moet de rechter dan wel, naar Europees voorbeeld, een classificatie aanbrengen om het belang van een uitspraak binnen de rechtsontwikkeling te kunnen duiden, aldus Barkhuysen.
Publicatie van alle 1,7 miljoen uitspraken per jaar is bewerkelijk omdat het anonimiseren nog grotendeels handmatig moet gebeuren. Het zou zo’n 12 miljoen euro per jaar gaan kosten, rekende het ministerie in 2010 al eens uit, in antwoord op Kamervragen. De vraag is ook wie er, behalve een paar ‘principiëlen’ op zit te wachten, zegt Marc van Opijnen, adviseur rechtsinformatica bij het Kennis- en Exploitatiecentrum Officiële Overheidspublicaties (KOOP). Advocaten waarschijnlijk niet. ‘Om bij te blijven, leest een advocaat nu misschien dertig uitspraken per week. Dat is nét te doen. Maar ga je alles publiceren, dan zijn het er ineens zeshonderd.’
Van Opijnen stond in zijn vorige baan bij de Raad voor de rechtspraak aan de wieg van databank rechtspraak.nl en promoveerde in 2014 op het proefschrift Op en in het web: hoe de toegankelijkheid van rechterlijke uitspraken kan worden verbeterd. Hij is ook de bedenker van de European Case Law Identifier (ECLI), die inmiddels door de meeste EU-landen en de hoogste Europese rechtsinstanties wordt gebruikt. Om dat voor elkaar te krijgen, reisde hij heel Europa door. In landen als de Baltische Staten, Bulgarije, Roemenië en Slowakije, die álle uitspraken publiceren, heeft hij nooit een wetenschapper of advocaat ontmoet die er gelukkig mee was. ‘Roemenië bijvoorbeeld publiceert vier miljoen uitspraken per jaar. Juristen daar zeggen: “Hoe moet ik daar in godsnaam in zoeken? Hoe vind ik wat belangrijk is?” Ze worden geconfronteerd met een waanzinnig grote hooiberg en zouden veel gelukkiger zijn met een selectie van uitspraken.’
Verrijkte uitspraak
Daar waren we in Nederland met de komst van rechtspraak.nl nou juist vanaf, door rechters uitspraken te laten selecteren. Dat doen ze heel behoorlijk, laat Van Opijnen aan de hand van cijfers zien. Maar een computer kan het ook. Voor zijn dissertatieonderzoek bouwde hij een algoritme dat het jurisprudentieel belang van uitspraken berekent, onder meer op basis van hun onderlinge relaties: het Model for Automated Rating of Case Law (MARC) en liet dat los op een databank met 853.862 uitspraken. Het bleek goed te werken.
Een belangrijk onderdeel van het MARC-systeem werd in oktober toegevoegd aan rechtspraak.nl: het is de knop ‘verrijkte uitspraak’, te vinden onder de inhoudsindicatie. Die brengt je naar een overzicht met gerelateerde jurisprudentie op linkeddata.overheid.nl. Handig om je weg te vinden in de half miljoen uitspraken die nu al in de databank staan. Maar als ooit wordt besloten om alle uitspraken te publiceren, dan is zo’n systeem domweg onontbeerlijk, zegt Van Opijnen. ‘Anders loop je, net als andere landen die alles publiceren, tegen dat hooibergprobleem op.’
Via de knop ‘verrijkte uitspraak’ wordt het bestaan van belangrijke arresten die ook al een ECLI hebben, toch zichtbaar. Ook het Nieuwe Meer-arrest duikt op die manier op. Alleen: de uitspraak zelf dus niet. Van Opijnen: ‘De vraag is: horen uitspraken die tot het erfgoed van het Nederlandse recht horen niet in het publieke domein? Waarom geeft Wolters Kluwer die niet gewoon aan de gemeenschap? Ze hoeven bij wijze van spreken alleen maar een knop om te zetten.’
