‘Kon het grote, antieke bureau van Gustave Tripels, de grondlegger van ons kantoor, maar spreken,’ zegt advocaat Georges van Zeijl (49) als hij terugkijkt op de afgelopen 150 jaar. ‘Het is onvoorstelbaar hoeveel cliënten en zaken sinds 1868 de revue zijn gepasseerd.’ Volgens Van Zeijl, die sinds 1995 bij het kantoor werkt, zijn in de loop der tijd onder meer de confraternele verhoudingen veranderd. ‘Die zijn minder gebaseerd op vertrouwen en welwillendheid. Vroeger werd maar bitter weinig aan het papier toevertrouwd. Dossiervorming is veel gemakkelijker geworden. Haperende cassettebandjes behoren gelukkig tot het verleden.’ Van Zeijl is ervan overtuigd dat digitaal procederen er uiteindelijk komt, maar vindt dat de rechtspraak eerst maar eens moet wennen aan mailen en ‘onze’ snelheid van werken. ‘Rechtspraak blijft mensenwerk en de menselijke maat zal niet verdwijnen. Net als de bourgondische inslag van ons kantoor overigens.’

Uitsluitend cliënten uit het mkb en veel online marketing. Een goede keuze om bij de start op in te zetten, vindt advocaat Jan Maarten Pol (44). Actio Advocaten, nu een kantoor met vijf advocaten, viert dit jaar het tienjarig jubileum. De advocatuur is volgens Pol in de afgelopen tien jaar sneller veranderd dan in de vele jaren daarvoor, met name door ICTontwikkelingen. ‘Communicatie gaat sneller en via meer kanalen. Een brief kan geen drie dagen meer blijven liggen. Positief is dat de dienstverlening voor de klant steeds transparanter wordt. Qua aanbod, kwaliteit en kosten. Negatief vind ik dat de communicatie nooit ophoudt, ook niet na werktijd of op vakantie.’ Om het jubileum te vieren, heeft het hele kantoor een uitstapje gemaakt naar New York. ‘Dat was geweldig leuk en goed voor de binding.’

Haar vader was advocaat, dus het is haar met de paplepel ingegoten. Volgens advocaat en mediator Wampie van Arkel is er een hoop veranderd door de jaren heen. ‘Advocaten hebben moeten leren om een plek op de markt te verdienen. Vroeger kwam het werk gewoon aanwaaien.’ Tussen 2005 en 2010 merkte Van Arkel een sterke teruggang in mediations. In die tijd ervoeren familierechtadvocaten volgens haar een grote invloed van de opkomst van scheidingsplanners en makelaars. ‘Het is de afgelopen vijf jaar voor iedereen helder geworden dat we als advocaat-mediators de andere spelers op de scheidingsmarkt ook nodig hebben. Een multidisciplinaire aanpak (juridisch, financieel en emotioneel) is nodig om complexe zaken in goede banen te leiden. De advocaat van de toekomst moet geen strijder zijn voor de cliënt, maar een constructieve ondersteuner en conflictoplosser.’

De toekomst van het recht. Dat was het thema van het feestelijk seminar in Muziekgebouw aan ’t IJ ter ere van het tienjarig jubileum van advocatenkantoor Legaltree. Het kantoor is in tien jaar tijd gegroeid van driemanschap tot een praktijk met 25 gespecialiseerde advocaten. Een van de oprichters Sander Oorthuys (41): ‘Onze uitgangspunten zijn vanaf het begin “quality is personal” en “freedom to excel”. We kijken vol goede moed tegen de toekomst aan. Technologische middelen zullen zonder twijfel op termijn bepaalde aspecten van het beroep overnemen en gemakkelijker maken, maar we zijn ervan overtuigd dat er altijd werk zal zijn voor uitstekende advocaten.’

Ze begonnen op zolder bij de Vogelbescherming. Een betere balans tussen vrijheid en gebondenheid en werk en vrije tijd was het idee van de twee oprichters van Immix advocaten|mediators. Tien jaar later staat vrijheid nog steeds hoog in het vaandel bij het kantoor met inmiddels elf advocaten, vertelt oprichter Norbert Telders (58). ‘Maar wel met de verantwoordelijkheden die een groter kantoor nu eenmaal met zich meebrengt. Iedere advocaat kan zijn eigen praktijk inrichten zoals het hem of haar past, mits de kwaliteit van het werk op orde is.’ Volgens Telders is een louter juridische aanpak van problemen niet voldoende. ‘Oplossen is meer dan winnen. We streven in elke zaak om het probleem daadwerkelijk uit de wereld te helpen. Daarom is er bij ons veel aandacht voor niet-juridische vaardigheden.’

Het zelfstandig ondernemerschap is advocaat Kicky Hamer goed bevallen, ondanks soms financieel of privé moeilijke tijden. De laatste vijf jaar, met oudste zoon Michiel Schimmel (28), ziet ze als de leukste jaren. ‘Door Michiel, die op dit moment voorzitter is van Stichting Jonge Balie Nederland, ben ik meer betrokken geraakt bij de orde van advocaten MiddenNederland. In 2016 was ik de meest enthousiaste patroon van het jaar.’ Het feit dat de beroepsopleiding voor toekomstige advocaten ‘erg kostbaar’ is geworden, ziet Hamer als een negatieve ontwikkeling. ‘Voor kleinere kantoren is het nagenoeg niet meer te betalen en dat houdt de poort wellicht dicht voor nieuwe toestroom. Daar staat tegenover dat ik het idee heb dat de beroepsopleiding naar een hoger niveau is getild.’ Positief is volgens Hamer ook dat steeds meer advocaten kiezen voor specialisatie en in het verlengde daarvan lid worden van een specialisatievereniging.

‘De fax was er net, op een rol van thermisch papier. Dat had nog iets spannends, zo’n apparaat dat ging ratelen met een urgente zaak.’ Gea Wiekamp schrikt er zelf van dat ze al 30 jaar advocaat is. Een grote verandering door de jaren heen noemt Wiekamp het feit dat de kennis van het recht toegankelijker is geworden. ‘Als advocaat ben je minder de alwetende autoriteit. Ook het jargon en de omgangsvormen zijn veranderd. In opgemelde zaak, sans prejudice!, uw dienstwillige dienaar. Het zijn geen gangbare uitdrukkingen meer. Mijn cliënten tutoyeren mij steeds vaker en spreken mij aan bij mijn voornaam. We zijn gewoner geworden.’ Wiekamp merkt daarnaast de verandering van alleskunner naar specialistisch advocaat op. ‘Ik voel uiteindelijk meer voor een middenweg. Het is goed om je te beperken tot een aantal aansluitende rechtsgebieden, zonder een te beperkt inzicht te hebben op andere vlakken.’

Een uitdagende en dynamische tijd, noemen Marianne van den Bosch en Monique van de Griendt, directie van uitvoeringsorganisatie CPO/Dialogue, de eerste vijf jaar van de nieuwe beroepsopleiding. ‘We hebben letterlijk de brug gebouwd terwijl we eroverheen liepen en er zijn inmiddels meer dan tweeduizend advocaat-stagiairs opgeleid. De issues uit de begintijd hebben we nu al lang achter ons gelaten. Een opleiding is nooit “af”, zeker niet voor zo’n dynamisch beroep als de advocatuur, dus we blijven werken aan onze onderwijsmethodiek. Met methoden van hoogleraar Filip Dochy maken trainers en docenten het onderwijs momenteel nog praktijkgerichter. We scherpen ook de toetsmethodiek verder aan en de vernieuwde digitale leeromgeving maakt gepersonaliseerd leren nog beter mogelijk. Het is van belang dat de beroepsopleiding voor alle advocaat-stagiairs relevant blijft.’

Van twee advocaten naar een team van elf en van algemene naar gespecialiseerde praktijk. Advocaat Rob Hendrikx (39) kijkt met gepaste trots terug op de afgelopen tien jaar. ‘De kwaliteit van het werk is door de specialisering positief veranderd. Onze advocaten houden zich alleen nog bezig met de rechtsgebieden waar hun passie en deskundigheid liggen. Om het jubileum te vieren, is het team een lang weekend afgereisd naar België waar we onder andere zijn gaan kajakken en railbiken.’ Het kantoor ziet de toekomst met vertrouwen tegemoet. ‘Door nieuwe samenwerkingen met diverse bedrijven komen we meer met internationale cliënten in aanraking wat een nieuw focuspunt oplevert. Daarnaast zal de nichedienstverlening in het onderwijs steeds belangrijker worden.’

Een emotionele rollercoaster, vat advocaat Frank Melis de afgelopen tien jaar samen. ‘Het avontuur begon bij De Brauw als fusie- en overnameadvocaat. Dat was niet echt mijn rechtsgebied.’ Al snel verhuisde Melis naar Ventoux Advocaten in Utrecht, een nichekantoor op het gebied van IE en IT. Na acht jaar ‘moderne loonslavernij’ besloot hij in 2015 voor zichzelf te beginnen. Ontwikkelingen als big data, de opkomst van nichekantoren en zelfstandige advocaten die inhouse tegen een flink lager tarief diensten aanbieden, volgt Melis op de voet. ‘Aan de ene kant zijn dat zaken waarmee tegen heilige huisjes wordt geschopt. Aan de andere kant zal de “klassieke advocaat” zich waarschijnlijk wel handhaven. De verdringing van dit fossiel zie ik niet zo snel gebeuren. Daar zullen ook blockchain en zogenaamde andere disruptieve technologieën voorlopig weinig aan veranderen.’

Hard werken loont. Dat hebben Leonard en Martine Boender, partners bij zowel DVDW Advocaten als privé, de afgelopen twintig jaar geleerd. ‘We kennen elkaar uit de collegebanken en in 1998 werden we bij hetzelfde kantoor beëdigd. In datzelfde jaar hebben we besloten als levenspartners verder te gaan.’ De twee weten inmiddels dat ze geen secretaresse moeten delen. ‘Dat geeft wrijving. Groot voordeel is dat we qua beleid en visie op één lijn zitten en ieder in een ander rechtsgebied werken. Leonard in Rotterdam en Martine in Den Haag. Als één van ons in maatschapsverband onderwerp van gesprek is, onthoudt de ander zich van commentaar.’ Ze zien de toekomst positief tegemoet. ‘Naast de Rotterdamse vestiging wordt ook de Haagse vestiging binnenkort in een nieuw jasje gestoken. We hebben een jong, ambitieus team en lopen over van ideeën om ons kantoor de komende jaren een nog betere positie te geven binnen de top 50.’

De afgelopen tien jaar zijn volgens advocaat Marc Delissen (53) van Delissen Martens voorbijgevlogen. De grootste verandering binnen het kantoor, dat gegroeid is van 22 naar 60 medewerkers, is de overstap naar het nieuwe werken geweest. ‘Tijd- en plaatsonafhankelijk werken is niet een statische situatie, maar steeds aan verandering onderhevig. Dat houdt iedereen fris en alert.’ Hoewel de meningen over de toekomst van middelgrote kantoren verdeeld zijn, is Delissen niet somber. ‘Integendeel. Het vak van advocaat verandert zonder twijfel en het is een mooie uitdaging om daar bijtijds op in te spelen en flexibel in mee te bewegen.’

Met een groot feest op Curaçao met honderden gasten vierde HBN Law het 80-jarig bestaan. Het kantoor begon met twee advocaten op Curaçao en telt inmiddels ruim 35 advocaten verspreid over alle delen van het Koninkrijk, vertelt advocaat Chris de Bres (42), sinds 2010 bij HBN Law op Bonaire werkzaam. ‘We zijn altijd al in meer of mindere mate actief geweest in Nederland. De meeste advocaten zijn in Nederland opgeleid en hebben in Nederland gewerkt.’ De Bres ziet voor de toekomst uitdagingen, maar vooral ook kansen. ‘Het Caribisch deel van het Koninkrijk is een gebied met veel veerkracht en potentieel. Op Sint Maarten moet op dit moment veel worden gedaan aan de wederopbouw en HBN Law is daar diepgaand bij betrokken. Op de andere eilanden creëert het toenemende toerisme veel mogelijkheden voor projectontwikkeling en financieringen.’

Toen het agrarisch recht nog een belangrijke pijler was binnen Wijn & Stael stonden de boerenklompen in de gang. Zeventig jaar later heeft het kantoor afscheid genomen van dat rechtsgebied om vijf secties verder te ontwikkelen en uit te bouwen. ‘We zitten nog steeds in het monumentale pand aan de Maliesingel,’ vertelt een woordvoerder van het kantoor. ‘Er werken nu veertig advocaten bij Wijn & Stael. Omdat we flink gegroeid zijn de afgelopen jaren hebben we de aangrenzende panden aangekocht. Deze zijn met behoud van de oorspronkelijke architectuur verbouwd tot een aaneengeschakeld, modern kantoor.’ Om het lustrum te vieren, heeft het kantoor voor relaties een event georganiseerd in TivoliVredenburg met als thema ‘Wat heeft uw toekomst nodig?’.

‘Ik ben niet voor niets al twintig jaar huurrechtadvocaat bij hetzelfde kantoor,’ zegt Nathalie Amiel. ‘De advocatuur is hard werken, maar daartegenover staat: uitdagend en afwisselend werk, veel flexibiliteit en een goede waardering.’ De digitalisering ziet ze als positieve maar ook als negatieve verandering. ‘Positief, omdat je cliënten via de mail makkelijk en snel kunt bereiken en documenten eenvoudig kunt delen. Negatief, omdat het moeilijker is een paar uur ongestoord aan een ingewikkeld processtuk of een complexe overeenkomst te werken. Mensen verwachten dat je vrijwel direct een eerste reactie op een mail geeft.’

Als advocaat is ze naar eigen zeggen zoveel beter en wijzer geworden. ‘Dat mag ook worden verwacht in drie decennia,’ aldus Marry de Gaay Fortman. ‘De trots zit hem er vooral in dat ik, door mijn intuïtie trouw te blijven, iets heb veranderd als eerste vrouwelijke managing partner bij Houthoff. Op kantoor heb ik kunnen werken aan een cultuur van samenwerken waarin mensen de ruimte krijgen. Dat werkt zoveel beter dan strijd en geldingsdrang.’ De Gaay Fortman kijkt met plezier en vertrouwen naar de toekomst. ‘Ik haal nog steeds heel veel energie uit mijn werk, doordat ik dagelijks werk met boeiende mensen en in complexe zaken. Gelukkig kan ik me ook nog steeds verwonderen. Dat vind ik belangrijk.’

Advokatenkollektief De Pijp had zijn wortels in de sociale rechtshulp. Toen Gerard Hamer zich eind jaren tachtig aansloot, legde hij de focus op het strafrecht. Advocaat Patrick van der Meij (40): ‘Hamer is een team van strafrechtspecialisten om zich heen gaan verzamelen. Hij had tegelijkertijd het besef dat een strafrechtpraktijk niet op zichzelf kan staan, maar dat je altijd aanpalende rechtsgebieden nodig hebt om iemand alle hulp te bieden. Dat is nog steeds een kenmerk van ons kantoor. Zo startte deze maand onze eerste letselschadeadvocaat.’ De advocatuur is volgens Van der Meij in de loop der jaren commerciëler geworden. ‘Dat is noodzakelijk gebleken naast de omvangrijke toevoegingspraktijk van ons kantoor. De rechtsbijstand voor mensen die het hard nodig hebben, staat zwaar onder druk. Het zijn roerige tijden. Dat is ook het thema tijdens het jubileumsymposium van Cleerdin & Hamer binnenkort. Uiteraard gaat dat gepaard met een borrel.’