Het begon allemaal met het door de Poolse regering niet publiceren en daarmee negeren van twee uitspraken van het Poolse Constitutionele Hof. Nadat de voorzitter van het Constitutionele Hof, Prof. Rzeplinski, de pensioengerechtigde leeftijd had bereikt, werd het Hof simpelweg buiten spel gezet. Hij werd vervangen door een regeringsgetrouwe rechter. Sindsdien horen wij in Polen niets meer van het Constitutionele Hof, ondanks dat er de afgelopen jaren toch heel wat wetten zijn aangenomen die duidelijk in strijd zijn met de Poolse Grondwet. Het Poolse Hooggerechtshof onder leiding van prof. Małgorzata Gersdorf heeft de rol van hoeder van de Grondwet met verve overgenomen (helaas gaat zij in april ook met pensioen). Het Europese Hof van Justitie heeft zich inmiddels al een paar keer uitgesproken over de Poolse justitiële hervormingen. Ik herinner aan de prejudiciële vraag van een Ierse rechter of hij een Pool wel of niet moest uitleveren. Het antwoord was dat de Ierse rechter de afweging mocht maken of deze verdachte in Polen nog op een onafhankelijk proces kon rekenen. Ook een Nederlandse rechter heeft uitlevering aan Polen opgeschort.
De Poolse regering stelde enige tijd geleden de pensioenleeftijd van met name vrouwelijke rechters naar beneden bij, met als hoofddoel mevrouw Gersdorf vervroegd naar huis te sturen. Vervolgens werd de regering teruggefloten met een bewarende maatregel van het Europese Hof, gevolgd door een sterke uitspraak en mevrouw Gersdorf kon weer aan het werk. In een recente uitspraak van het Europese Hof bepaalde het Hof dat de Poolse Raad voor de Rechtspraak (al enige tijd geschorst door de Europese vereniging van Raden voor de Rechtspraak) wellicht niet onafhankelijk was. Na een wetswijziging wordt de meerderheid van die raad benoemd door de regeringspartij. Ook stelde het Hof dat de nieuw ingesteld Disciplinaire Kamer van het Hooggerechtshof wellicht illegaal was.
Muilkorfwet
Het Europese Hof bepaalde dat de Poolse Hoge Raad daar consequenties uit mocht trekken, wat vrijwel direct na die uitspraak gebeurde. Dat riep dus om reparatiewetgeving door een nieuwe wet die al gauw de naam “Muilkorfwet” mee kreeg. Op basis van deze wet mogen Poolse rechters zich niet meer politiek uitlaten, lees vechten voor hun onafhankelijke positie. Ook mogen ze de benoeming van andere rechters niet meer in twijfel trekken, lees uitvoering geven aan de meest recente uitspraak van het Europese Hof inzake Polen. Een bepaling dat alleen het inmiddels onder politieke controle gebrachte Constitutionele Hof voortaan nog prejudiciële vragen zou mogen stellen, heeft het net niet gehaald.
De Poolse organisatie van rechters Iustitia besloot dat het tijd was om in toga de straat op te gaan. Zo werd de mars van de 1000 toga’s gepland. Advocaten werden opgeroepen rechters te steunen. Beide advocatenorganisaties (Izba Radców Prawnych en Izba Adwokatów) besloten het protest van de rechters te steunen. Alleen waren ze nog niet zeker dat ze in toga de straat op zouden gaan. Ook het publiek werd opgeroepen zijn steun te betuigen. Zo’n 25.000 mensen gaven daaraan gehoor.
Een kantoorgenoot stuurde mij een paar dagen voor de mars een artikel dat ene John Mac Menamin, lid van het Ierse Hooggerechtshof, naar Polen zou afreizen om mee te lopen met de mars. Zouden er dan ook Nederlanders komen vroeg ik mij af. Via de Nederlandse ambassade kwam ik in contact met Ronald Philipart, president van het Hof Den Bosch. De vrijdagavond voor de mars hebben mijn vrouw en ik gedineerd met vijf van de Nederlandse deelnemers, waaronder Tamara Trotman (hof Den Haag en voorzitter van Rechters voor Rechters) om ze bij te praten over de politieke situatie in Polen. Ik was onder de indruk hoe goed ze waren geïnformeerd over wat er in Polen gebeurt, maar geloof toch dat wij die kennis enigszins hebben kunnen verdiepen.
Onafhankelijke rechtspraak
De volgende dag mocht ik als enige buitenlandse advocaat mee met de rechters uit 22 landen naar een ontvangst op het Poolse Hooggerechtshof door de voorzitter, professor Gersforf en de voorzitter van de Poolse rechtersvereniging Iustitia, Krystian Markiewicz. Beiden namen de tijd om de buitenlandse delegaties welkom te heten en te bedanken voor hun steun.
Daarna las Jonh Mac Menamin een krachtige brief voor van de voorzitter van het Ierse Hooggerechtshof, gevolgd door korte speeches van deelnemers uit verschillende landen, waaronder leden van de grootste Franse vakbond voor rechters. Namens Nederland sprak Marc Fierstra, raadsheer van de Hoge Raad. Ook werd er een brief voorgelezen van een Turkse rechter die zijn strijd voor de onafhankelijke rechtspraak inmiddels met gevangenisstraf heeft moeten bekopen. Daarna werden veel van de rechters geïnterviewd door de Poolse en buitenlandse media. De Nederlandse pers bestond uit journalisten van de Volkskrant, NRC, Trouw, Telegraaf en het FD. Vooral dat laatste is belangrijk. Als de Poolse regering ziet dat potentiele buitenlandse investeerders geïnteresseerd zijn in een onafhankelijke rechtsspraak gebeurt er misschien wat.
De Nederlandse rechters gaven aan dat zij er niet waren om tegen de Poolse regering te demonstreren maar om de onafhankelijke rechtspraak in Europa te verdedigen. Tekenend was dat de Hongaarse deelnemer op de vraag van een journalist antwoordde met ‘ik mag niets zeggen en dit is alles wat ik te zeggen heb’.
In het huidige Europa is het van essentieel belang dat rechters uit verschillende landen erop kunnen vertrouwen dat in alle Europese landen er wordt rechtgesproken volgens dezelfde standaard van onafhankelijkheid. Inmiddels is een beroep op het gebrek aan onafhankelijkheid van de Poolse rechtspraak voldoende om uitlevering aan Polen te voorkomen of in ieder geval te vertragen. Het zal niet meer lang duren voordat iemand zal proberen de executie van een Pools civiel vonnis in Nederlands te blokkeren op grond van strijd met de Nederlandse openbare orde.
Na de interviews met journalisten kwam het moment waarop de buitenlandse rechters gevraagd werden naar buiten te gaan om aan de voorkant van de optocht van Poolse rechters te lopen. Iedere delegatie kreeg een bordje met de naam van het land erop, als bij de opening van de Olympische Spelen. Het Nederlandse bordje werd gedragen door Lydia van Heuveling van Beek. Eerst kwam echter de togavraag op: gaan we de straat op in toga of met de toga over de arm? Iedereen moest deze afweging zelf maken. Buiten het Hooggerechtshof besloten de dekens van beide ordes van advocaten de toga aan te trekken in navolging van de Poolse rechters. Binnen besloten de Nederlanders, Belgen, Tsjechen en de Italiaan hetzelfde te doen. Anderen, zoals de Fransen, de Duitsers en de eerder genoemde Ier besloten zonder toga mee te lopen.
Steun
Toen we uit het Hooggerechtshof het volgepakte plein opliepen werden de buitenlandse rechters met luid geklap ontvangen. Er werd “dziękujemy” (wij bedanken) gescandeerd. Ook gedurende de rest van de mars over de route van ruim drie km door de mooiste straten van Warschau nog steeds getooid in kerstverlichting, stonden overal klappende mensen langs de kant. Het publiek had duidelijk gehoor gegeven aan de oproep van de rechters. Volgens schattingen van de gemeente Warschau waren er tussen de 25 en 30 duizend mensen op de route.
De Nederlandse delegatie met elf rechters, een officier van justitie in gezelschap van ondergetekende werd graag gefotografeerd. Vooral de baret van Marc Fierstra (Hoge Raad) maakte veel indruk. Regelmatig werd de Nederlandse delegatie in het Engels (een enkele keer zelfs in het Nederlands) bedankt door omstanders. Andere keren kon ik de delegatie van dienst zijn door te vertalen.
Wat het ook zal bijdragen aan de verdediging van de rechtsstaat in Polen, de komst van de buitenlandse rechters en de grote steun van het publiek heeft de leden van de Poolse rechterlijke macht in ieder geval een broodnodig hart onder de riem gestoken. Ik hoorde van Poolse deelnemers aan de mars dat zij meerdere rechters met tranen in de ogen zagen meelopen. Een oudere rechter zei letterlijk: ‘nog nooit heeft iemand mij bedankt voor wat ik doe.’ Al met al een dag om nooit te vergeten.
Remco van de Kroft, is advocaat bij OKW in Warschau.