Onze Nederlandse democratische rechtsstaat is sluipenderwijs in een ongekende crisis beland. Met als voorlopig dieptepunt de moord op Derk Wiersum en de aanslag op Philippe Schol. Een niet mis te verstane boodschap van de onderwereld aan de bovenwereld en aan de rechtsstaat.
De rechtsstaat wordt inhoud gegeven door het dagelijks werk van rechters, officieren en advocaten. Duidelijk is inmiddels wel dat zij in persoon niet adequaat beschermd kunnen worden tegen criminelen, die op steeds gewelddadiger wijze hun positie in de onderwereld verstevigen. Dat is slecht nieuws. En zo blijkt de rechtsstaat in toenemende mate weerloos te zijn.
Dat doet denken aan Lucebert: alles van waarde is weerloos. Er zijn naar mijn overtuiging vijf oorzaken aan te wijzen die hebben bijgedragen aan het verval van onze rechtsstaat. Maar diezelfde oorzaken hebben ook de mogelijkheid van herstel in zich. Deze vijf oorzaken beïnvloeden elkaar over en weer. Zowel positief als negatief.
Dat gezegd hebbend, ligt de metafoor van het pentagram voor de hand. De vijf oorzaken, elementen, met elkaar verbonden, of we dat nu leuk vinden of niet. Die visie levert een werkhypothese op die inzicht kan bieden in de crisis. Inzicht om van daaruit oplossingen te vinden.
Overheidsmacht
Vooraf: een democratische samenleving kan niet functioneren zonder een goed functionerende rechtsstaat. De rechtsstaat is bedacht als een systeem dat burgers en bedrijven beschermt tegen ongebreidelde overheidsmacht.
Om dat te bereiken, dient te worden voorzien in een onafhankelijke en integere rechterlijke macht.
Deze staatsmacht kan echter niet functioneren zonder een integer en slagvaardig Openbaar Ministerie en een onafhankelijke, integere en partijdige advocatuur. De drie-eenheid die het fundament vormt van onze democratische rechtsstaat. Beschermd en gefaciliteerd door de overheid. Dit zijn de vijf elementen van het pentagram: RM, OM, advocatuur, overheid en samenleving. Het pentagram van de rechtsstaat.
De eerste en belangrijkste oorzaak van de desintegratie van onze rechtsstaat is een falende overheid. De drie kabinetten-Rutte hebben de aanzet gegeven. Het beleid van deze kabinetten is steeds gericht geweest op hervorming van de rechtsstaat op basis van economische markt(werkings)modellen. Dat kon voorspelbaar niet goed gaan. De rechtsstaat is immers geen bedrijf, maar een fundamentele sociale basisvoorziening die koste wat kost moet worden gekoesterd en onderhouden. Dat verloopt niet langs economische systemen.
Ik herinner me nog de discussies met oud-staatssecretaris Teeven. Zijn beleid was er op gericht om de advocatuur uit te roken. Omdat de overheid de advocatuur verantwoordelijk stelde voor het regelmatig terugfluiten van overheidsbeleid op velerlei gebied. Inmiddels is wel duidelijk dat de overheid zelf de belangrijkste oorzaak is van de overbelasting van de rechtspraak.
De tweede oorzaak is zeker zo belangrijk. De publieke opinie. Niet te verwarren met de zogenaamde zesde kernwaarde die naar mijn oordeel voor advocaten, rechters en officieren van justitie geldt: dienen van het publiek belang. En dat belang dient ook door de overheid te worden gerespecteerd. Daaraan ontleent de overheid het bestaansrecht.
De publieke opinie, gedreven door de popularisering van sociale media, daagt de autonomie van de rechtsstaat uit. Op allerlei incidenten wordt gereageerd met primaire gevoelsuitingen. Uitspraken van rechters worden openlijk bekritiseerd, ook door politici.
De derde oorzaak: het onvermogen van de rechterlijke macht om met behoud van de rechtsstatelijke taken in te spelen op de maatschappelijke veranderingen.
De vierde oorzaak: een Openbaar Ministerie dat in een crisis verkeert vanwege falend organisatorisch beleid en onredelijke druk ten gevolge van incidenten politiek. Vanuit dit perspectief dient ook de Tweede Kamer zich diepgaand te herbezinnen op de wijze waarop mede door publieke uitlatingen van volksvertegenwoordigers de rechtsstaat onherstelbare schade wordt toegebracht.
De vijfde oorzaak: de advocatuur heeft veel energie moeten stoppen in een nog immer durend gevecht met het ministerie over het nut en de noodzaak van een onafhankelijke advocatuur als onmisbare pijler van de rechtsstaat. Een door het beroepsgeheim en een georganiseerde beroepsorde beschermde bijstand aan de rechtzoekende. Dat gevecht in samenhang met een actief ontmoedigingsbeleid van minister Dekker levert enorme vertraging op van het moderniseringsproces van de rechtsstaat.
Publieke opinie
Bij alle elementen van het pentagram zijn de effecten van de crisis merkbaar. De orde van advocaten worstelt met de organisatiestructuur. Door de nieuwe toezichtbepalingen, opgelegd door de samenleving, zijn de eisen voor het toezicht op de naleving van de kernwaarden aanmerkelijk verzwaard. De advocatuur kan niet weglopen voor de publieke opinie. Deze is in hoofdlijnen niet positief voor onze orde.
De samenleving vraagt van de advocaat verantwoording over het nut en de noodzaak van de uitzonderingspositie die hoofdzakelijk wordt bepaald door het beroepsgeheim. Dat is een noodzakelijke voorwaarde voor de uitoefening van de dienende taak om de rechtzoekende in bescherming te nemen.
De advocatuur zal beter moeten uitleggen dat in een democratisch rechtsbestel de bijstand door advocaten alleen kan worden verleend als de relatie tussen advocaat en cliënt een zekere en beschermde immuniteit kent. Daar hoort bij dat de orde de taak heeft om er op toe te zien dat haar leden zich strikt houden aan de kernwaarden. En dat de orde laat zien dat dat toezicht ook effect heeft.
Dat levert de nodige spanning op. Verzet tegen de toenemende druk van buitenaf die wordt ervaren als een inbreuk op de autonomie van de beroepsgroep. Dat verzet vertraagt de noodzaak om in te spelen op een nieuwe rol in een snel veranderende samenleving.
De rechtspraak is eveneens toe aan een fundamentele hervorming die aansluiting kan vinden bij de nieuwe werkelijkheid. Een mondige burger; laagdrempelige en betaalbare rechtspraak; snelle communicatie; de vraag naar een betere toelichting op uitspraken en een meer proactieve inbedding van maatschappelijke ontwikkelingen.
Ook het parket staat onder grote druk. Niet in de laatste plaats omdat de politiek in meerderheid het populisme omarmt.
Het gevolg is dat het OM onder druk van Kamerleden die hun kiezers willen behagen, wordt overspoeld met eisen en taakstellingen die het normale rechtsstatelijke werk ernstig bemoeilijken.
Ook het OM heeft ten gevolge van deze ontwikkelingen problemen met de geloofwaardigheid.
Want hoe rechtsstatelijk kun je als OM blijven als de overheid en de politiek beleid afdwingen dat is gebaseerd op incidenten en niet op een fundamentele maatschappelijke visie?
Ik heb de publieke opinie als element van het pentagram genoemd. Dat is, zoals ik probeer aan te tonen, een belangrijke oorzaak van de verstoring van de subtiele balans tussen de elementen van onze rechtsstaat. En werkt als een katalysator voor de crisis in de rechtsstaat.
Wat we er ook van denken mogen: we hebben er terdege rekening mee te houden. De publieke opinie vraagt om rekening en verantwoording.
Af te leggen door rechters, officieren en advocaten. En we zullen er niet aan ontkomen daar anders mee om te gaan. Ook al zijn we autonoom en/of onafhankelijk.
De publieke opinie is overigens niet op een lijn te stellen met het publieke belang dat wij als togadragers behoren te dienen.
Wat ik verbazingwekkend vind, is dat het publieke belang als stille kernwaarde nooit is betrokken bij de herijking van de taken van rechters en Openbaar Ministerie. Ook voor hen geldt immers dat zij dit belang moeten dienen.
En hier ligt naar mijn overtuiging de sleutel voor een nieuwe aanpak.
Transparantie
Onze maatschappij populariseert, mede door het massaal gebruik van social media. Diezelfde samenleving laat een stem horen via de politiek. Van daaruit worden steeds weer nieuwe en zwaardere eisen gesteld aan ons: rechters, officieren en advocaten; de dienstverleners, die zich inzetten voor een sterke democratische rechtsstaat.
Van u en mij mag worden verwacht dat wij samen inspelen op deze fundamentele maatschappelijke veranderingen.
Dat wij samen met meer transparantie en een luisterend oor zoeken naar wegen om de rechtsstaat meer dynamiek te geven. Dat wij samen werken aan een betere aansluiting met de samenleving.
Dan helpt het niet als advocaten, officieren en rechters zich ingraven. Zolang wij, ieder voor zich, blijven worstelen met onze identiteit en de wereld om ons heen buitensluiten, raken we steeds verder in een isolement en verwijderen we ons van de samenleving, die we nu juist moeten dienen.
Wij kunnen niet langer volstaan met steeds opnieuw uitleggen waarom het goed is wat we doen. We zullen uit onze comfortzone moeten komen en meer dan ooit in dialoog met onze samenleving moeten zoeken naar vernieuwing. Dat is geen zwaktebod. Integendeel: het aangaan van de dialoog met behoud van ieders verantwoordelijkheid is een teken van kracht.
Ik begon met het pentagram van de rechtsstaat. Dat pentagram symboliseert de samenhang en verbondenheid tussen de vijf elementen van de rechtsstaat: overheid, rechterlijke macht, Openbaar Ministerie, advocatuur en samenleving.
Ik roep alle rechters, officieren, advocaten, de overheid en de samenleving op om de krachten te bundelen en samen het pentagram van onze rechtsstaat te restaureren.
Samen onze taken opnieuw definiëren, samen luisteren naar wat de samenleving nu eigenlijk wil. Samen zoeken naar wegen om de rechtsstaat weer met nieuw elan het hart van onze samenleving te laten zijn. Ieder met behoud van de eigen verantwoordelijkheid, maar met een scherp oog voor de gezamenlijke taakstelling.
Wordt het niet tijd voor de installatie van een nieuwe adviesraad? De Raad voor de Rechtsstaat, waarin vertegenwoordigers van de rechterlijke macht, Openbaar Ministerie, advocatuur en overheid de krachten bundelen. Zoeken naar samenwerking en verbinding om de rechtsstaat dynamisch te houden.