De uitkomsten van deze enquête zijn eerder confronterend dan verrassend. Met een blik op de actualiteit en een beetje gezond verstand kan iedereen bedenken dat ook de advocatuur momenteel hard wordt geraakt.
Dit onderzoek maakt inzichtelijk hoe groot de zorgen zijn, welke financiële gevolgen de crisis heeft en in welke hoek de zwaarste klappen vallen. Dat maakt het confronterend. Dat de schade groot is, lijdt geen twijfel. Evenmin dat ze nog niet te overzien is. Hoe langer de crisis aanhoudt, hoe ingrijpender de gevolgen.
De advocatuur is een buitengewoon diverse beroepsgroep, de plussen en minnen van de coronacrisis zijn niet voor iedereen gelijk. Dat blijkt niet alleen uit de cijfers, maar ook uit de toelichtingen die individuele advocaten geven bij de vragen. Waar de één de gevolgen van de crisis relativeert, klaagt de ander zijn of haar nood. Het aantal toelichtingen is te groot om ze in dit artikel recht te kunnen doen. Beter dan de cijfers geven ze echter weer hoe mensen de huidige situatie beleven en wat hen bezighoudt. Vandaar dat u een klein deel van de citaten aantreft in kleine kaders. Zie ze als stemmingsgraadmeter, bedoeld om het cijfermatig beeld in te kleuren.
In dit artikel wordt ook onderscheid aangebracht naar de omvang van kantoren, omdat de effecten van de coronacrisis voor de kleinere kantoren anders zijn dan voor grotere kantoren. In algemene zin lijken met name kleine kantoren de grootste gevolgen te ondervinden. Bijna twee derde van de ruim achthonderd respondenten maakt deel uit van een kantoor met een omvang van maximaal vijf advocaten. Ruim een op vijf werkt bij een kantoor van zes tot twintig advocaten. De rest (veertien procent) is verbonden aan een kantoor van meer dan twintig advocaten. Voor de volledigheid: ons land telt ruim 18.000 advocaten en bijna 5.700 advocatenkantoren.
Ziek
De vragenlijst ging vooral in op de organisatorische en de financiële of bedrijfseconomische gevolgen van de coronacrisis. Daarnaast waren enkele vragen gewijd aan de juridische gevolgen en aan de aanpak c.q. communicatie door de overheid en organisaties zoals de Rechtspraak en de NOvA.
Uiteraard zijn advocaten ook ziek geworden door het coronavirus. Hoeveel is niet bekend. Hier en daar blijkt uit de persoonlijke toelichting dat iemand nog herstellende is. Een enkeling maakt melding van ziekenhuisopname. ‘Deze crisis is bijzonder vervelend, maar onderstreept wel dat gezondheid belangrijker is dan geld,’ zegt iemand terecht.
Niettemin worden zowel wereldwijd als in Nederland meer mensen geraakt door de gevolgen van de crisis dan door de ziekte zelf. Zo is het ook in de advocatuur. Bijna alle advocaten zeggen veel hinder te ondervinden van corona, zowel in het werk als privé. Op een schaal van 1 tot 10 wordt de hinder gemiddeld aangeduid met een 7. Advocaten van kleine kantoren zeggen meer hinder te ondervinden dan advocaten van grote kantoren. Zij duiden de hinder op respectievelijk 7,5 en 5,7.
Lees verder na grafiek en kader
Over het werk
‘Zittingen worden uitgesteld wat nadelige financiële gevolgen kan hebben voor mijn klanten. Het werk blijft wel in de pijplijn, maar je cashflow komt onder druk te staan. Telefonische (hoor)zitting vind ik geen goed alternatief, omdat hoor en wederhoor in het gedrang komt en ook de non-verbale communicatie belangrijk is.’
‘Zittingen vallen uit, de tegenpartij ligt zo goed als stil. Ik verwacht een vloedgolf aan werk zodra de beperkingen (geleidelijk) worden opgeheven. Daarnaast ben ik zelf half beschikbaar voor werk omdat mijn partner en ik onze twee schoolgaande kinderen thuis hebben en moeten begeleiden met schoolwerk.’
‘Ik doe letselschadezaken en strafzaken. Letselschades vallen te doen, strafzaken niet. Consultatiebijstand op het politiebureau en verhoorbijstand per telefoon werken niet, er ontbreekt een vertrouwensband. Bovendien, consultatie per telefoon door politietelefoon tart het beroepsgeheim.’
‘Het is lastig werk en privé te scheiden. Ik mis alle hulpmiddelen op het werk: goede computer, kopieermachine, secretariaat, collega’s om mee te overleggen. Op deze manier zijn geen nieuwe zaken binnen te halen.’
Kinderopvang
Om te blijven functioneren, nemen advocaten verschillende maatregelen. Een flink deel van de advocaten (42 procent) werkt nog gewoon op kantoor, terwijl een even grote groep (44 procent) aangeeft dat de meeste kantoorgenoten thuis werken. Een relatief klein deel (veertien procent) van de advocaten ervaart problemen met de kinderopvang.
Thuis werken is mogelijk als de ICT-systemen toereikend zijn. Driekwart van de advocaten geeft aan dat de systemen voldoende op orde zijn. Meer dan de helft (55 procent) vindt dat de communicatie met andere procespartijen goed verloopt.
Lees verder na kader
Over thuiswerken
‘Thuiswerken met schoolgaande kinderen is allesbehalve ideaal. De tijd die ik aan het werk kan besteden, is beperkter dan ik had gedacht. Het met vier mensen dag in, dag uit in dezelfde ruimte doorbrengen, heeft een negatief effect op humeur en productiviteit.’
‘Iedereen is thuis; het is lastig om thuis te werken en in het gezin zit je op elkaars lip. Mijn kinderen hebben geen werk meer, geen studie en geen creatieve activiteiten buiten de deur.’
‘Het is continu schipperen. Als ik werk, word ik gestoord door mijn jonge kinderen en als ik voor de kinderen zorg, blijft werk op de achtergrond spelen.’
‘Thuiswerken verloopt nimmer prima. Processtukken kun je thuis niet in zevenvoud of soms tienvoud gereed maken, de post komt daarnaast op kantoor binnen, niet thuis.’
‘Voor professioneel werk heb je een professionele werkomgeving nodig. Thuiswerken is een compromis en daar kan ik ook onvoldoende tot niet producties uitprinten en ordenen en processtukken maken.’
‘Kantoor doet er alles aan om het thuiswerken zo prettig mogelijk te laten verlopen maar toch is het fijner om met een groep collega’s samen te werken. Voor de mogelijkheid tot digitale samenwerking heeft kantoor wel gezorgd maar het is toch anders dan echt contact.’
Omzetverlies
Naast de organisatorische effecten op de praktijk zijn er ook bedrijfseconomische gevolgen. Alle kantoren hebben te maken met omzetverlies waarbij kleinere kantoren meer geraakt lijken te worden dan grotere kantoren. Het geschatte omzetverlies varieert van 65 procent bij eenmanskantoren tot 30 procent bij grotere kantoren.
Omzetverlies heeft voor zover advocaten nu kunnen overzien ook tot gevolg dat de continuïteit van het kantoor gevaar loopt. Van de respondenten zegt 24 procent dat de continuïteit van hun kantoor gevaar loopt. Advocaten die bij kleine kantoren werken, maken zich meer zorgen dan hun collega’s van grote kantoren. Bij kantoren met een omvang tot vijf advocaten zijn die zorgen het grootst. Driekwart van de advocaten in deze categorie zegt te kampen met omzetverlies. Een derde vreest dat de continuïteit in gevaar komt.
Een klein deel van de kantoren heeft het door de coronacrisis juist extra druk.
Lees verder na grafiek en kader
Over omzetverlies
‘Vooralsnog zijn de meeste advocaten goed aan het werk. We houden echter zonder meer rekening met een periode van omzetdaling. Mogelijk dat die in de tweede helft van het jaar gecompenseerd wordt met extra werk voor arbeidsrecht en insolventierecht.’
‘Op korte termijn, zeg drie maanden, is er nog geen probleem. Maar als dit langer doorzet, zal het consequenties hebben, niet voor het hele kantoor maar wel voor een aantal secties.’
‘Meer in het bijzonder loopt mijn eenmanszaak gevaar. We zitten met vier advocaten in een kostenmaatschap. Omdat ik de minst betalende zaken doe en na een paar maanden zwangerschapsverlof net weer een beetje op stoom kwam, sta ik er verreweg het slechtst voor.’
‘In de sociale advocatuur hadden we al zeer weinig vet op de botten. Dit wordt misschien wel de genadeklap. Alle kosten (onder andere huisvesting, opleiding) gaan gewoon door.’
‘Geen enkel kantoor zal de gevolgen van de coronacrisis niet voelen. Op M&A gebied zijn er een aantal projecten on hold gezet. Bij Vastgoed, Arbeidsrecht en Investment Management veroorzaakt de coronacrisis veel nieuw werk. Bij Finance moeten schulden worden geherstructureerd.’
‘De hinder voor ons moet flink gerelativeerd worden. Financieel kunnen we de crisis waarschijnlijk goed aan. Negentig procent van onze klanten zijn conjunctuur ongevoelig (corporate branche). Vergeleken met andere bedrijven mogen we ons gelukkig prijzen.’
‘Doordat mijn inkomsten sterk zijn teruggelopen (het enige dat op het moment binnenkomt is van vóór de crisis afgewikkelde zaken) ontstaan er ook thuis financiële problemen.’
Financiële steun
Door het omzetverlies moeten kantoren een beroep doen op hun reserves. Als er geen financiële hulp van de overheid komt dan houdt ruim twintig procent van de kleinere kantoren het financieel gezien niet langer dan een tot twee maanden vol. Iets minder dan twintig procent geeft aan geen financiële hulp nodig te hebben.
Bij de grote kantoren zijn advocaten aanzienlijk minder somber gestemd. In deze categorie meent 43 procent geen overheidssteun nodig te hebben. Maar ook hier verwacht bijna twintig procent de huidige situatie maximaal een halfjaar uit te kunnen zingen.
Meer dan de helft (58 procent) van de advocaten heeft een beroep gedaan (of zal dat nog doen) op een van de overheidsmaatregelen. Daarentegen zegt ook een flink deel (42 procent) geen beroep op welke regeling dan ook te zullen doen. De grotere kantoren doen relatief minder beroep op de beschikbare regelingen dan de kleinere kantoren. Uitstel van belastingbetaling en de NOW-regeling worden het meest benut.
Ondanks de crisis is een deel van de kantoren bereid de tarieven te verlagen voor cliënten die ernstig getroffen worden door de coronacrisis. In totaal zegt iets meer dan de helft dit al te doen, het te overwegen of dat in bijzondere situaties te doen.
Lees verder na grafiek en kader
Over de duur van de crisis
‘Ik vrees dat van ons verwacht wordt dat wij ons straks als gekken inzetten om van alles in te halen, met dus een idiote werkdruk. Als dat niet gebeurt en we in een “gewoon” tempo gaan inhalen, is er een omzetverlies ongeveer evenredig aan het aantal maanden dat de maatregelen van kracht blijven, derhalve bij drie maanden een verlies van 25 procent, bij zes maanden 50 procent.’
‘Het aantal nieuwe zaken is feitelijk gereduceerd tot één in twee weken, fijn om even bij te werken aan achterstanden, maar als er niet snel een kentering komt, geeft dit uiteindelijk een enorme dip in resultaat dit jaar. Het normaal aantal zaken is toereikend voor een goedlopende onderneming, maar het is onmogelijk om het dubbel aantal zaken te doen als alles weer “normaal” is. Wat nu niet wordt aangenomen, kan niet worden ingehaald. Hoe langer dit duurt, hoe groter de consequenties zullen zijn.’
Meer dan de helft (58 procent) van de advocaten heeft een beroep gedaan (of zal dat nog doen) op een van de overheidsmaatregelen. Daarentegen zegt ook een flink deel (42 procent) geen beroep op welke regeling dan ook te zullen doen. De grotere kantoren doen relatief minder beroep op de beschikbare regelingen dan de kleinere kantoren. Uitstel van belastingbetaling en de NOW-regeling worden het meest benut.
Ondanks de crisis is een deel van de kantoren bereid de tarieven te verlagen voor cliënten die ernstig getroffen worden door de coronacrisis. In totaal zegt iets meer dan de helft dit al te doen, het te overwegen of dat in bijzondere situaties te doen.
Lees verder na grafiek en kader
Over steunmaatregelen
‘Leningen zijn nepoplossingen omdat deze niet in te lopen zijn. Ik kan de komende maanden niet plotseling twee keer zoveel zittingen gaan doen. De NOW is ook geen oplossing want daar komen de bedrijven die, zoals ik, in de bv-vorm zijn opgezet, niet voor in aanmerking.’
‘Leningen daar profiteren alleen de banken van. Dat is uitstel van executie. Evenals uitstel van belastingbetalingen. De fiscus wil toch ooit zijn geld zien.’
‘Ik heb kantoor aan huis dus kan nergens aanspraak op maken. Echter, de kosten van orde, vFAS, opleidingsvereisten, intervisie, websitebeheer enzovoort gaan gewoon door. Het houdt een keertje op.’
‘Ik ben sociaal advocaat en doe alleen familierecht. Mijn winst was vorig jaar circa 20.000 euro bruto. Dit is al bijzonder laag voor een fulltimepraktijk. Als mijn inkomen verder omlaaggaat en er is geen uitzicht meer op verbetering, dan houd ik ermee op.’
‘De gift van 4.000 euro is niet op advocaten van toepassing. Anders zou ik daarop een beroep doen. In leningen en voorschotten zie ik geen heil want deze moeten alsnog worden afgelost/ingelopen.’
‘Mooi die voorschotten door de Raad voor Rechtsbijstand, maar die omzet moet je nog wel genereren anders moet je gewoon terugbetalen. Feitelijk is dat leven op de pof om een faillissement af te kunnen wenden.’
Rechtsbescherming
De crisis heeft effect op de organisatie en de bedrijfseconomische aspecten van de kantoren. De gevolgen voor de rechtsbescherming blijven evenmin uit. Er zijn nauwelijks fysieke zittingen en er is sprake van uitstel en vertraging of onbereikbaarheid van procespartijen. Daardoor komt de rechtsbescherming volgens een meerderheid van de advocaten regelmatig in gevaar.
Naast de problemen die advocaten ervaren in de rechtsbescherming ziet een ruime meerderheid (42 procent) dat er meer medewerking en begrip is tussen partijen in procedures. Dertien procent ervaart dat niet.
Lees verder na het kader
Over rechtsbescherming
‘Met name dat in alle (niet-urgente) procedures alles wordt opgeschoven, is vreselijk. Mensen wachten al maanden op een zitting in verband met achterstanden en nu gaan zittingen weer niet door. De achterstanden lopen steeds verder op.’
‘Ik hoor van collega’s dat rechters voor het nemen van beslissingen in het kader van de dwangmaatregelen in de geestelijke gezondheidszorg de patiënt alleen telefonisch horen. Als dat in Rusland zou gebeuren, zouden wij daar zeer verontwaardigd over zijn. We leveren op deze manier fundamentele rechtsbescherming in.’
‘Zaken die voor corona al lang duurden gaan nu nog langer duren. Voor sommige mijn cliënten in de familiepraktijk heeft dat grote negatieve gevolgen.’
‘Verdachten moeten telefonisch worden bijgestaan, terwijl de verbinding vanuit de cel slecht is en je elkaar niet kunt verstaan. Andere optie is bellen met een vaste lijn, maar dan zit er een agent naast. Aangehouden cliënten kunnen dus geen vertrouwelijke gesprekken voeren met advocaten.’
‘Cliënten worden niet gezien door de rechtbank en/of gehoord waardoor veel punten niet makkelijk naar voren worden gebracht. Juist in het strafrecht dienen zaken in de zittingszaal te worden afgedaan, juist omdat een groot deel ook overtuiging ter zitting is.’
Vernieuwing
In het onderzoek is advocaten ook gevraagd vooruit te kijken naar de effecten die na de crisis zichtbaar worden. Leidt de crisis tot vernieuwing, sanering, gaan we anders werken of bestaat het kantoor niet meer?
De resultaten laten zien dat er in elk geval verwacht wordt dat deze crisis een impuls geeft aan technologische innovatie. Een flink deel van de advocaten (veertig procent) denkt dat meer zaken online gedaan kunnen worden. Daar lijkt de mening van 32 procent van de advocaten, dat de crisis laat zien dat grote kantoorpanden niet nodig zijn, goed bij aan te sluiten. De crisis toont volgens 42 procent ook dat eenmanskantoren best kwetsbaar zijn.
Kijken we meer specifiek naar de economische gevolgen van de crisis dan zien we dat 55 procent van de advocaten verwacht dat een flink aantal kantoren de crisis zonder financiële steun niet overleeft.
Van alle specialisaties in rechtsgebieden noemt 64 procent het strafrecht als rechtsgebied dat waarschijnlijk het meest getroffen wordt door de crisis.
Lees verder na grafieken en kaders
Over de kwetsbaarheid
‘Sociale kantoren stonden al op omvallen of ophouden. De financiële gevolgen van de coronacrisis zullen sommige kantoren het laatste duwtje geven.’
‘Niet alleen eenmanskantoren zijn kwetsbaar. Dat geldt zo mogelijk veel meer voor grote kantoren. Gespecialiseerde kantoren zijn het kwetsbaarst. Beter is het om op meerdere rechtsgebieden actief te zijn.’
‘Middelgrote en grotere kantoren zijn veel kwetsbaarder dan een eenmanspraktijk. Duur personeel, dure panden en leaseauto’s. Eenmanskantoren die kwetsbaar zijn, doen veel toevoegingen en die kantoren zijn juist kwetsbaar omdat die sector kapotbezuinigd is.’
‘Ik vind dat je als advocatenpraktijk ook wel enige tijd met minder omzet moet kunnen. Dat is het risico van ondernemen. Anderzijds lopen de kosten wel door en is er veel minder omzet. Daar moet ik nu mijn spaargeld voor aanwenden.’
‘Ik verwacht dat de gevolgen van de coronacrisis voor de advocatuur bijzonder groot zullen zijn. Er zullen noodgedwongen kantoren moeten stoppen dan wel failleren.’
‘De uitspraak dat eenmanskantoren kwetsbaar zijn, is onjuist. De uitspraak moet zijn dat sociale kantoren kwetsbaar zijn. Ook sociale kantoren met vijf advocaten kunnen nu omvallen.’
Over de continuïteit
‘Zeker de eenmanskantoren, kantoren in de sociale advocatuur en kantoren die zich richten op niches waarin de activiteiten helemaal zijn stilgevallen (horeca, entertainment enzovoort) zullen naar mijn verwachting zwaar geraakt worden.’
‘Voor de sociale advocatuur op toevoegingsbasis, en de kleine kantoren/eenpitters zonder vet op de botten, zal er zeker een faillissements- dan wel continuïteitsrisico ontstaan.’
‘Op zich mag van een advocatenkantoor verwacht worden dat er in goede tijden een buffer wordt opgebouwd.’
‘Ik mag hopen dat iedereen zijn zaken op orde heeft, maar het zal afhangen van de duur van de maatregelen en of kantoren “vlees op hun botten” hebben gekweekt, hetgeen zeker buiten de sociale advocatuur zeker moet kunnen.’
‘Ik denk dat heel veel kantoren op te grote voet leven en uitstekend kunnen overleven wanneer zij hun maat wat aanpassen. Binnen de kantoren die voornamelijk werken op basis van toevoeging is overheidssteun noodzakelijk.’
Communicatie
Omdat het in tijd van crisis belangrijk is goed geïnformeerd te worden, hebben wij in dit onderzoek ook gevraagd hoe advocaten diverse instanties beoordelen als het gaat om communicatie en de wijze waarop zij met de crisis omgaan. De Rijksoverheid en de NOvA krijgen vaak lof toegezwaaid. Beide organisaties worden door meer dan de helft positief beoordeeld voor de wijze waarop zij met de crisis omgaan. De Rechtspraak wordt relatief het minst positief beoordeeld. De Raad voor Rechtsbijstand en het Openbaar Ministerie krijgen eveneens een matig oordeel.
Aan het eind van de vragenlijst konden advocaten collegiaal advies geven. De lijst met goede raad is lang, soms hartverwarmend, vaak praktisch. Veel tips zijn kort en bondig: blijf gezond, kalm, positief, creatief en vooral thuis. Houd moed, hoop, het hoofd koel en contact met cliënten. Gebruik deze periode voor bezinning en bedenk: ‘Er komt licht aan het einde van de tunnel. Altijd.’
Tips en adviezen voor collega’s
‘Doe zo normaal mogelijk het werk. Liefst als het veilig kan gewoon op je kantoor. Doe besprekingen telefonisch. Scheid privé en werk heel duidelijk, ook al moet je thuiswerken. Spreid je rechtsgebieden zodanig dat je altijd nog wat overhoudt om te doen. Wedden op één paard is niet verstandig.’
‘Deze tijd leent zich voor het op orde brengen van kantoor, bijvoorbeeld het aanpakken van de website, het wegwerken van zaken/kwesties die op de plank liggen enzovoort. Maar bovenal: toon betrokkenheid bij cliënten die het op dit moment (ook) zwaar hebben. Vroeg of laat krijg je dat terug.’
‘Probeer als het even kan op kantoor te blijven werken, naar kantoor te fietsen voor de nodige dagelijkse beweging en frisse lucht en het ritme er zo veel mogelijk in te houden. Wees creatief met het klantencontact en kijk vooral ook naar de positieve dingen. De zon schijnt en nutteloze vergaderingen en oneindig netwerken hebben plaatsgemaakt voor nuttige zaken zoals bezinning.’
‘Als er minder cliënten zijn, gebruik de tijd dan voor meer aandacht voor de cliënten die er wel zijn. Breng je automatisering op orde, kijk wat je zelf kunt doen om kosten te besparen op bijvoorbeeld administratie en typewerk. Maak je website en/of social media op orde. En als laatste, loop al je oude dossiers eens door en kijk of er nog niet-gedeclareerde toevoegingen zijn.’
Een versie van dit artikel is ook verschenen in Advocatenblad nr 5.
ADVOCATENPANEL
Deze enquête is voorgelegd aan het Advocatenpanel en via de nieuwsbrieven van het Advocatenblad en de NOvA onder de aandacht gebracht. Aan het onderzoek hebben ruim achthonderd advocaten uit alle rechtsgebieden deelgenomen. Het onderzoek is uitgevoerd via een online-enquête in de eerste week van april.
De citaten bij dit artikel zijn persoonlijke toelichtingen die advocaten bij hun antwoord hebben gegeven.
Het Advocatenpanel is een initiatief van het Advocatenblad, in samenwerking met onderzoeksbureau Tangram. Het panel is in het leven geroepen om met enige regelmaat te kunnen peilen hoe de advocatuur denkt over zaken die voor de beroepsgroep relevant zijn. Aanmelden voor het panel kan hier.
