Begin maart doken vanuit de Iraanse stad Qom, een pelgrimsoord voor sjiieten, filmpjes op van mannen die hartstochtelijk de graftombe van de heilige Imam Reza aflikten. ‘Ik heb de corona opgegeten, nu kunt u veilig onze geliefde imam bezoeken,’ zegt één van hen. Het besmettingsgevaar was toen al weken bekend maar de Iraanse autoriteiten grepen niet in. Sterker: de heiligdommen bleven nog twee weken open. Half maart had Iran al bijna duizend coronadoden te betreuren, het hoogste aantal na China en Italië. Ruim 16.000 mensen waren positief getest, het werkelijke aantal lag volgens de Wereldgezondheidsorganisatie tenminste vijf keer hoger.
Sotoudeh
Al snel bereikte het virus ook de overvolle Iraanse gevangenissen. ‘Medische zorg in gevangenissen is al een probleem en politieke gevangenen krijgen die al helemaal niet,’ zegt Hossein Ahmadiniaz, een Iraans-Koerdische advocaat die twee jaar geleden naar Nederland vluchtte. Toen de ernst van de situatie tot de machthebbers doordrong, werden 85.000 gedetineerden tijdelijk vrijgelaten. Maar de meeste politieke gevangenen zitten nog vast, zij zouden een gevaar voor de nationale veiligheid vormen. Zo ook prominent mensenrechtenadvocaat Nasrin Sotoudeh (56), die sinds 2018 een straf van 33 jaar uitzit in de Evin-gevangenis. Om haar vrijlating af te dwingen, ging zij op 16 maart met drie medegevangenen in hongerstaking. ‘Dezelfde militaire en inlichtingendiensten die de veiligheid van dit land met hun grimmige beleid in gevaar brengen, volharden erin politieke gevangenen gedetineerd te houden totdat de gruwelen van deze gezondheidscrisis hun levens binnendringen en ook hun families treffen,’ schreef zij in een begeleidende, machteloze verklaring. Eind maart braken in meerdere Iraanse gevangenissen rellen uit, waarbij volgens Amnesty International 36 gevangenen werden doodgeschoten.
Turkije
Tot rellen lieten de autoriteiten in Turkije het niet komen. Ook daar waren zorgen over de enorme besmettingsrisico’s in gevangenissen die sinds de zomer van 2016 stampvol zitten met vermeende coupplegers. Op 14 april nam het parlement een wet aan waarmee 90.000 van de 300.000 gevangenen op vrije voeten kwamen. De wet gold niet voor gedetineerden die vastzitten op grond van ‘terroristische activiteiten’, onder wie advocaten Selçuk Kozağaçlı, Aytaç Ünsal en Ebru Timtik van de in Turkije inmiddels verboden Vereniging van Progressieve Advocaten (ÇHD). ‘Nog vóór de uitbraak, op 3 februari, waren ze al in hongerstaking gegaan om betere behandeling en het recht op een eerlijk proces af te dwingen,’ vertelt advocaat Ceren Uysal van de ÇHD. ‘Er wordt niet naar geluisterd en deze nieuwe wet wordt ingezet als instrument om politieke gevangenen gegijzeld te houden.’
China
Ook de Chinese autoriteiten gebruiken de coronacrisis om hun greep op criticasters van de Communistische Partij te versterken. ‘Sinds de uitbraak zijn naar schatting negenhonderd mensenrechtenactivisten, journalisten en advocaten gearresteerd,’ vertelt de in New Jersey, Verenigde Staten woonachtige mensenrechtenadvocaat Teng Biao aan de telefoon. ‘Hen wordt het oproepen tot verzet tegen de staat ten laste gelegd. Sommigen zijn van de aardbodem verdwenen, anderen staan onder surveillance in daartoe aangewezen locaties.’
Een schrijnend voorbeeld is advocaat Wang Quanzhang, die in de zomer van 2015 werd gearresteerd, vier jaar vastzat op beschuldiging van staatsondermijnende activiteiten en op 4 april vrijkwam, maar ook weer niet. Wang mocht niet naar zijn vrouw en dochter in Beijing maar moest in gedwongen quarantaine in Jinan, ruim vierhonderd kilometer verderop, waar hij nog een huis had. Voor de deur werd een bewaker geposteerd, zijn spiksplinternieuwe telefoon werd afgepakt.
Teng schreef een open brief waarin hij de autoriteiten opriep Wangs bewegingsvrijheid niet langer te beperken, maar of het iets uithaalt, is de vraag. ‘De prioriteit van de CP is om aan de macht te blijven. Je ziet nu dat de overheid de epidemie gebruikt om het hightech totalitarisme te versterken. Vormen van technologie waarmee je controle over de samenleving kunt verscherpen, bestonden al: AI-camera’s, DNA-gegevens. Allerlei maatregelen worden nu versneld ingevoerd. En omdat China geen rechtsstaat is, lukt dat ook.’
