Wat partijen zeggen over rechtsbijstand, rechtspraak en rechtsstaat

In de meeste (concept)verkiezingsprogramma’s van de grootste partijen is rechtsbijstand een belangrijk thema. VVD, CDA, GroenLinks, D66, SP en PvdA noemen het onderwerp expliciet. De vier laatstgenoemde partijen trekken extra geld uit voor de sociale advocatuur, zodat iedereen die een advocaat nodig heeft daar een beroep op kan doen. Om de toegang tot het recht te verbeteren, verlagen ze de griffierechten en verhogen de vergoedingen voor sociaal advocaten. Volgens D66 moeten sociaal advocaten kunnen rondkomen, ‘ook als ze net wat meer tijd in de schrijnende zaak van een cliënt investeren’. CDA vindt dat commerciële advocatenkantoren een grotere bijdrage moeten leveren in de vorm van pro-Deozaken.  

VVD heeft in haar conceptverkiezingsprogramma een andere kijk. De partij vraagt meer aandacht voor slachtofferadvocaten binnen het stelsel, maar wil rechtsbijstand bij echtscheidingszaken afschaffen. Dat laatste punt is komen te vervallen in het definitieve verkiezingsprogramma. Ook wil de partij dat juristen die niet beëdigd zijn als advocaat ook rechtsbijstand kunnen verlenen. De partij is verder voor afschaffing van het verbod voor advocaten om in loondienst te treden en hun praktijk uit te oefenen bij een kantoor dat in eigendom is van niet-advocaten. De partij wil zo de komst van nieuwe innovatieve aanbieders op de markt voor rechtsbijstand stimuleren.  

VVD vindt ook dat rechtshulppakketten kosteloos beschikbaar moeten komen voor slachtoffers van gewelds- en zedendelicten. PvdA is juist voor laagdrempelige, gespecialiseerde rechtshulp voor slachtoffers van discriminatie. D66 is voornemens van het Juridisch Loket een multidisciplinaire instelling naar voorbeeld van de zorgcentra te maken. ‘Net als een huisarts kan dat loket je doorverwijzen naar specialistische juridische hulp, maar heeft het ook door wanneer er een ander, niet-juridisch probleem speelt waar je hulp bij nodig hebt.’  

Alle partijen gaan in hun verkiezingsprogramma’s uitgebreid in op de vluchtelingencrisis en de aanpak daarvan. Alleen VVD, GroenLinks en Forum voor Democratie noemen in dat kader rechtsbijstand. VVD ziet een hervorming van de rechtsbijstand in asielzaken naar Zwitsers model (vast bedrag per zaak) voor zich. GroenLinks wil dat iedereen die in Nederland zonder documenten verblijft toegang heeft tot de eerste levensbehoeften. Ook rechtsbijstand hoort daar volgens de partij bij. ‘Tijdens een asielprocedure heeft iedere asielzoeker vanaf het begin toegang tot rechtsbijstand,’ schrijft de partij. ‘Bij een afwijzing van de aanvraag bestaat het recht op beroep.’ Gesubsidieerde asielrechtshulp moet volgens Forum voor Democratie stoppen. ‘Asieladvocaten stapelen procedures om verblijf te rekken, rekening houdend met een generaal pardon,’ aldus de partij in het verkiezingsprogramma.  

De financiering van de rechtspraak komt in drie van de acht verkiezingsprogramma’s terug. PvdA, CDA en GroenLinks zien graag meer financiële middelen voor de rechterlijke macht. GroenLinks wil daarbij een eigen begroting voor de raad. In plaats van de benoeming van de leden van de Raad door de minister komt er als het aan de partij ligt inspraak door de beroepsgroep zelf. D66 wil meer ruimte voor rechters die zich specialiseren op het rechtsgebied waarover zij oordelen, bijvoorbeeld door rechters niet langer verplicht periodiek van rechtsgebied te laten wisselen.  

De meeste partijen tonen zich gecharmeerd van alternatieve vormen van rechtspraak, zoals regelrechters, schuldenrechters en wijkrechtspraak. Het brengt de burger dichter bij de rechtspraak, zeggen ze. Dit soort experimenten wordt gezien als een effectieve manier om de rechtspraak te innoveren. Wel leggen de partijen verschillende accenten. Zo is de PvdA voor de invoering van vrederechters, laagdrempelige rechters die snel en goedkoop recht spreken. SP ziet graag Huizen van het recht om het recht toegankelijker te maken. ‘Waar rechters spreekuur hebben en waar advocaten, mediators en schuldhulpverleners aanwezig zijn,’ schrijft de partij. Ook mediation als een manier om problemen op te lossen, komt in de meeste verkiezingsprogramma’s terug.  

PvdA, GroenLinks en D66 zijn voor een grondwettelijke toetsing en willen het nu geldende verbod schrappen. GroenLinks schaft de Eerste Kamer af wanneer de constitutionele toetsing een feit is. Ook PVV en D66 zijn voor afschaffing van de Eerste Kamer.  

VVD heeft het als enige partij over de coronacrisis en de impact daarvan op het Openbaar Ministerie, de rechtspraak, de advocatuur en het openbaar bestuur. De crisis maakt het werk lastig, maar de partij ziet ook kansen. ‘Zo is het tijdelijk mogelijk geworden om verhoren en rechtszittingen digitaal plaats te laten vinden,’ schrijft de liberale partij. ‘Deze slimme oplossingen kunnen permanent bijdragen om (gerechtelijke) procedures te verkorten en dichter bij de samenleving te brengen.’  

In de verschillende verkiezingsprogramma’s is uitgebreid aandacht voor het beschermen van de democratische rechtsstaat en de aanpak van terrorisme. Over de beveiliging van de advocatuur wordt niet of nauwelijks gerept in de verkiezingsprogramma’s. Alleen PvdA en VVD noemen het expliciet. PvdA schrijft het belangrijk te vinden dat advocaten, rechters, OM en politie hun werk veilig kunnen doen. Daarom wil de partij investeren in extra beveiliging en beveiligde zittingszalen. VVD zet in op betere beveiliging van alle personen in de strafrechtketen. De Dienst Koninklijke en Diplomatieke Beveiliging (DKDB) krijgt hiervoor een aparte tak.  

Alle partijen zetten in op een harde aanpak als het gaat om terrorismebestrijding en het tegengaan van radicalisering.  

De strafrechtketen is ook een belangrijk thema voor de verschillende partijen. Het voert te ver om op elk afzonderlijk standpunt in te gaan. De gemene deler is dat alle partijen willen investeren in de Nationale Politie om (cyber)criminaliteit aan te pakken. VVD, PvdA, CDA en D66 vinden het belangrijk dat het Wetboek van Strafvordering wordt gemoderniseerd. CDA wil daarbij een snelle behandeling van nieuwe wetsvoorstellen.  

VVD streeft naar meer mogelijkheden voor het Openbaar Ministerie om buiten de rechtszaal te onderhandelen met verdachten. Op deze manier wil de partij strafprocessen versnellen. Ook is de partij voorstander van een verhoging van de strafmaat voor doodslag. ‘Het verschil tussen de straffen voor moord (dertig jaar of levenslang) en doodslag (vijftien jaar) is te groot,’ aldus VVD.  

PVV wil stevige minimumstraffen en hogere maximumstraffen. D66 daarentegen vindt dat de rechter vrij is in het bepalen van op te leggen straffen. ‘Minimumstraffen passen hier niet bij,’ schrijft de partij. Volgens CDA vormt de ondermijning van de samenleving door de georganiseerde criminaliteit een ernstige en directe bedreiging voor de openbare orde en de rechtsstaat. De partij komt daarom met het Deltaplan Ondermijning. ‘Het is tijd voor een hardere aanpak. We versterken de strafrechtketen van politie, justitie en de rechterlijke macht en verbeteren de samenwerking tussen diensten, overheden en bedrijven.’  

GroenLinks ziet voor de wijkagent een belangrijke rol weggelegd als het gaat om preventie, signalering en sociale veiligheid. D66 noemt als enige partij expliciet de uitbreiding van slachtofferrechten. Verdere uitbreiding is volgens de partij niet nodig. ‘Het is nu zaak om te zorgen dat de rechten die er nu zijn in de praktijk kunnen worden uitgeoefend.’ 

VVD is van mening dat borging van het slachtofferbelang fors beter kan en moet. De partij wil daarom meer bescherming voor slachtoffers bij de afhandeling van letselschade door de bestaande gedragsregels voor letselschadeadvocaten wettelijk te verankeren. De huidige manier van werken leidt er volgens de partij toe dat slachtoffers vaak te lang moeten wachten. Daarnaast is het toezicht op naleving van de gedragsregels nu te vaag, vinden de liberalen.

VVD stelt in het concept- verkiezingsprogramma grenzen aan de gerechtelijke invloed van besluiten die volgens de partij eigenlijk door de politiek moeten worden genomen. De partij noemt het Urgenda-arrest en het klimaatbeleid als voorbeeld. ‘De rechter hoort het laatste woord te hebben, maar dat dient wel over individuele gevallen te gaan, en zich niet uit te strekken tot het maken van beleid,’ schrijft VVD. Ook deze opvatting keerde echter niet terug in het definitieve programma.  

Forum voor Democratie wil een ‘Wet op de rechtsvinding’ invoeren, ‘op grond waarvan wetten moeten worden geïnterpreteerd conform de oorspronkelijke bedoeling van de wetgever’. Zo wordt volgens de partij voorkomen dat rechters de wet zien als een ‘levend instrument’, waar zij na verloop van tijd hun eigen betekenis aan kunnen geven.  

VVD en GroenLinks zijn de enige partijen die het verschoningsrecht noemen in het programma. VVD wil het verschoningsrecht makkelijker kunnen opheffen wanneer advocaat en cliënt het recht misbruiken om samen criminele plannen te smeden. ‘Zo kunnen deze strafbare feiten beter vervolgd worden.’  GroenLinks schrijft het verschoningsrecht te waarborgen door de toetsing door de rechter-commissaris van vertrouwelijke stukken altijd te verplichten. 

D66 besteedt uitgebreid aandacht aan modernisering van het familierecht. Zo is er volgens de partij nog een hoop werk te verrichten op het gebied van draagmoederschap, meerouderschap en -gezag, moet er een wettelijke regeling komen die een dubbele achternaam mogelijk maakt en moeten omgangsregelingen bij ‘vechtscheidingen’ beter worden gehandhaafd.