Vechter in den vreemde

Advocaat Merel Pontier oogt wat vermoeid. Ze is pas terug in Nederland en nog niet hersteld van de reis vanuit Texas, die maar liefst vier dagen in beslag nam. Tot overmaat van ramp raakte haar bagage zoek, waardoor ze zich nu moet behelpen met geleende spulletjes. Even een nieuwe garderobe aanschaffen zit er niet in, ze moet zuinig met haar geld omgaan.
Sinds augustus 2019 woont en werkt Merel Pontier (29) in Austin, Texas. Als advocaat van de Clinton Young Foundation staat ze veroordeelden bij die een levenslange gevangenisstraf of de doodstraf opgelegd kregen. Ze is voor een aantal weken terug in Nederland, voor familiebezoek en de bruiloft van een vriendin. Maar niet te lang, want in Austin ligt nog een hoop werk op haar te wachten. Werk is misschien niet het goede woord, het lijkt eerder een queeste, een schier onmogelijke levensopdracht. ‘In Europa kennen we de doodstraf al meer dan een eeuw niet meer. In Amerika kan de staat je nog vermoorden, om te laten zien dat moorden niet goed is. Ik wil graag laten zien dat je zoveel meer kunt dan uitsluitend in Nederland werken, als je maar genoeg motivatie en doorzettingsvermogen hebt.’

Niet dat het advocatenwerk in Nederland minder belangrijk is, haast ze zich te zeggen. Maar wel anders. ‘Iedereen heeft recht op een goede verdediging, ongeacht de strafmaat. Maar de belangen bij een doodstraf zijn zoveel groter. Verdachten kunnen hun leven verliezen.’
De strafmaat in de VS ligt sowieso over de hele linie hoger, constateert Pontier.’ Het verschil is immens. Je krijgt daar zo twintig of dertig jaar voor frauderen. De straffen staan eigenlijk niet meer in verhouding tot de misdaad.’

Merel Pontier had altijd al belangstelling voor het Amerikaanse rechtssysteem. Aanvankelijk vooral gevoed door crime series op televisie, later door haar rechtenstudie. Om die reden koos ze in 2014 voor een stageplaats bij een advocatenkantoor in New York. Een kantoor dat zich toelegt op witteboordencriminaliteit. ‘De cliënten van mijn baas waren betalende cliënten. Die zaten nooit in voorarrest. Die konden soms een lagere straf krijgen door een groot geldbedrag te betalen. Ze kwamen niet eens voor de rechter. Een enorm verschil met mijn huidige cliënten, die arm zijn en helemaal niets hebben. Die kunnen hun straf niet afkopen.’
Een Nederlandse documentaire van Jessica Villerius over de Amerikaan Clinton Young (zie kader) maakte dat ze haar focus verlegde van rijk naar arm. Ze regelde opnieuw een stageplaats, ditmaal bij een kantoor in New Orleans, Louisiana dat terdoodveroordeelden verdedigde. Het was een gigantisch contrast, herinnert ze zich. ‘Het kantoor in New York stond steenrijke miljonairs bij en in Louisiana ging het om mensen aan de onderkant van de maatschappij.’

De kloof tussen arm en rijk leidt in de VS tot niets minder dan klassenjustitie, concludeert Pontier nuchter. ‘Gefinancierde rechtsbijstand is in de VS geen vanzelfsprekendheid. Doodstrafzaken wel, ook in hoger beroep. Maar dat betekent niet dat je dan ook een goede advocaat hebt. Bovendien is het aantal mensen op death row zo groot dat er niet genoeg advocaten zijn om al die zaken te doen. Op papier heeft iemand dan een advocaat, maar die kan helemaal niet aan die zaak werken.’
Na haar stage in New Orleans keerde Merel Pontier terug naar Nederland, waar ze haar studie afrondde en in dienst trad bij het Openbaar Ministerie. Amerika bleef echter aan haar trekken en na twee jaar hakte ze de knoop door. Ze meldde zich aan bij de University of Texas School of Law. Waarom Texas? ‘Om de eenvoudige reden dat daar de meeste executies zijn. Ik had ook in Nederland kunnen blijven en misschien hier advocaat worden. Maar ik moest daarheen. Zonder goede verdediging verliezen mensen op death row hun leven.’

Na een eenjarige opleiding mag Merel zich sinds het najaar van 2020 Amerikaans strafrechtadvocaat noemen, ingeschreven bij de Texaanse balie. Feitelijk is ze zzp’er, tevens advocaat van de in Nederland opgerichte Clinton Young Foundation. Ze woont in Austin, in een huurhuis dat ze deelt met drie anderen. Pontier staat momenteel drie cliënten bij die zijn veroordeeld voor moord, twee hebben levenslang gekregen, de derde de doodstraf. Daarnaast werkt ze samen met de Amerikaanse doodstrafadvocaat Gretchen Sween in meerdere zaken aan een herzieningsverzoek.
‘Het is heel intensief werk. Je moet eigenlijk het hele politieonderzoek overdoen om een goed herzieningsverzoek te kunnen indienen. Ik ben altijd onderweg, naar de rechtbank, naar de gevangenis of om getuigen op te sporen en te interviewen.’
Het nauwe contact met cliënten maakt het moeilijk emotioneel afstand te bewaren, weet Pontier inmiddels. ‘In herzieningszaken doe je onderzoek naar iemands volledige leven. Zijn hele geschiedenis, zijn familie, zijn werk, zijn vrienden. Elk detail komt langs. Drugsgebruik, lichamelijk geweld. Je leert iemand daardoor heel goed kennen. De trauma’s waar je tegenaan loopt, zijn ongekend. Het verdriet en de pijn zijn vaak zo groot.’

Het werk brengt onvermijdelijk tegenslagen met zich mee. Getuigen die zich op het laatste moment terugtrekken, het OM dat tegenwerkt en rechterlijke beslissingen die verkeerd uitpakken, het vergt mentale veerkracht. ‘Als je in Nederland een beroepszaak verliest is dat vervelend, maar je cliënt blijft in ieder geval in leven. Als in Amerika een herzieningsverzoek wordt afgewezen, weet je dat de officier van justitie een executiedatum gaat aanvragen. Dat is zwaar.’

Een van haar cliënten, die inmiddels al meer dan twintig jaar onschuldig in de cel zit, stond ook centraal in haar masterscriptie. Terwijl ze vertelt, klinkt verontwaardiging in haar stem. ‘Ik kwam erachter dat hij een ongekend slechte verdediging heeft gehad. Als zijn advocaat in 1998 slechts de helft van het bewijs had ingebracht, dat ik ruim twintig jaar later in slechts vier maanden verzamelde, was hij nooit veroordeeld. De advocaat heeft destijds zelfs tegen de jury gezegd dat zijn cliënt schuldig was, hoewel die tijdens de rechtszaak juist stellig ontkende.’ Ze kan er nog altijd niet bij met haar verstand. ‘Het is werkelijk van de gekke. Je kunt je toch niet voorstellen dat een advocaat zoiets flikt bij zijn eigen cliënt?’
Pontier stelt zich alleen als de advocaat van levenslang gestraften. In geval van terdoodveroordeelden ondersteunt ze andere, meer ervaren advocaten. Zo is ze net terug van een hoorzitting in het westen van Texas, waar ze een deel van het pleidooi verzorgde en getuigen ondervroeg. Ook verricht ze onderzoek voor andere anti-doodstraforganisaties.

Financieel is het zeker geen vetpot. De advocatenopleiding kostte haar een halve ton, geld dat ze heeft geleend. Ook in Texas betaalt de overheid alleen voor advocatenwerk in doodstrafzaken. Herzieningsverzoeken voor levenslang gestraften leveren sowieso geen inkomen op. ‘Er is bijna geen geld om dit werk te doen. Ik ben afhankelijk van giften die worden gedaan aan mijn stichting. Zonder een structurele bron van inkomsten kan ik dit werk niet blijven doen. Maar ik ben al zo ver gekomen, het kan toch niet zo zijn dat ik dit werk niet meer kan doen vanwege geldproblemen.’

Door bekendheid te geven aan de Clinton Young Foundation wil Pontier sponsoren aantrekken. Op dit moment telt de stichting in Texas een tiental vrijwilligers, naast de moederorganisatie in Nederland waar ook nog vijf vrijwilligers werkzaam zijn. Pontier hoopt dat de Texaanse tak over een paar jaar is uitgegroeid tot een professionele mensenrechtenorganisatie, waar meerdere advocaten werken.

Een hoge ambitie, veel uren in emotioneel beladen zaken en weinig financiële zekerheid. Is de last op haar schouders niet te zwaar? ‘Misschien wel, maar ik ben naar Amerika gegaan om deze mensen te helpen, dus doe ik dat ook. Als ik met mijn cliënten praat en ik merk hoe dankbaar ze zijn, maakt dat de moeite waard voor mij. Mijn werk is het mooiste werk dat er is.’