De hoge tol van het lange wachten

Een onderzoek onder de beroepsgroep door het Advocatenblad, in samenwerking met bureau Tangram, schetst een zorgwekkend beeld. Niet alleen duurt het volgens de beroepsgroep vaak erg lang voordat een zaak door de rechter wordt behandeld. Het duurt ook nog een hele tijd voordat de uitspraak volgt. In hun antwoord op de vragen kwalificeren advocaten de doorlooptijden als ‘excessief,’ ‘bizar lang,’ ‘schrikbarend,’ ‘triest’ en ‘dramatisch’.
Ruim driehonderd advocaten vulden rond de jaarwisseling een vragenlijst in.

De problemen doen zich vooral voor bij rechtbanken en gerechtshoven. In hun toelichtingen maken advocaten gewag van uiteenlopende ervaringen, met één gemene deler: het duurt allemaal veel te lang. ‘Over de hele linie is de behandeling van mijn zaken zeer traag,’ meldt een advocaat. ‘Alles duurt lang, behalve de termijnen die aan partijen worden gesteld. Het duurt vaak maanden voor er een beschikking wordt afgegeven,’ zegt een ander.
Doorlooptijden van een jaar tussen proceshandelingen zijn geen uitzondering bij het hof, weet een respondent. ‘Ik heb al verscheidene uitspraken ontvangen waaruit bleek dat het hof hierdoor de kern van de zaak die bij een pleidooi buiten de pleitnota’s naar voren kwam compleet kwijt was bij het schrijven van het arrest.’

Een advocaat uit het arrondissement Oost-Brabant schrijft: ‘Ik krijg zojuist (20 december) een datum voor een comparitie binnen van de rechtbank (Den Bosch): 12 oktober 2022. Niet echt uit te leggen aan cliënt…’
De doorlooptijden bij bestuurszaken zijn ‘volstrekt absurd’ en ‘bizar lang’, stellen enkele raadslieden vast. ‘Dat geeft de rechtzoekende een groot gevoel van onrechtvaardigheid. Zelf een minuut te laat zijn met een bezwaarschrift is fataal, maar een bestuursorgaan (al dan niet als verweerder) of bestuursrechter mag beslissingen meerdere malen weken- en wekenlang uitstellen.’

Een andere bestuursrechtadvocaat zegt dat er met twee maten wordt gemeten. ‘Gemeentes en de Belastingdienst zijn zeer trage procespartijen die door de rechtbank gewoon niet worden gedwongen om stukken in te dienen. Voor een eenvoudige zaak over een pgb heeft de gemeente Den Haag gewoon een jaar de tijd genomen om een verweerschrift in te dienen. Moet je als advocaat proberen. Waarom worden burgers/advocaten aan strikte termijnen gehouden en kan de overheid tot een paar weken voor zitting nog eindelijk een verweer indienen, als men dat dan al doet? Die zitting wordt bovendien alsmaar niet geagendeerd omdat de overheid het verweer niet indient. Belastingzaken idem. En helaas is er geen sanctie.’

Tal van advocaten stellen dat de trage gang van zaken niet is uit te leggen aan cliënten. Met name zij zijn het kind van de rekening, zeggen ze. Een advocaat noemt het voorbeeld van een onderneming die door de gemeente was gesloten. Het duurde achttien maanden voordat de zaak op zitting kwam, waarna de ondernemer in het gelijk werd gesteld. Vervolgens moest hij opnieuw gaan procederen voor vergoeding van de schade.
Ook in handelszaken leidt vertraging geregeld tot geldproblemen. ‘Het nadeel ligt telkens bij mijn cliënten. Het geschil wordt niet op een redelijke termijn beslecht. Cliënten vinden het onbegrijpelijk. Zij hebben soms moeite met financiering van hun bedrijf doordat er soms veel geld uitstaat, wat zij pas na jaren en jaren krijgen.’

Advocaten melden ook dat tijdens een lange procedure een partij failliet gaat of dat procedures moeten worden ingetrokken omdat het belang is vervallen door de lange doorlooptijd. ‘Na de peildatum gebeurt er van alles. Bv’s en eenmanszaken werken door. Vermogen wijzigt. Onroerende zaken nemen toe in waarde. Waarde van auto’s worden minder. Banen gaan verloren bijvoorbeeld door corona. Ruzie rond de kinderen verhardt zich.’

Het aantal voorbeelden van schade voor de cliënt als gevolg van de trage gang van zaken is legio. Een advocaat verhaalt over een uitblijvende beslissing over een niet-betaalde grote vordering. ‘Cliënt heeft niet de financiële adem om een jaar op een vonnis te wachten en moet tussentijds bij gebrek aan liquide middelen zijn onderneming staken.’
Hoe langer een zaak duurt, des te groter is de kans dat familiekwesties escaleren, zegt een familierechtadvocaat. ‘Al mijn echtscheidingszaken komen sowieso pas na twee jaar op zitting,’ meldt iemand. ‘In familiezaken is het echt fnuikend voor partijen,’ concludeert een collega. ‘Wegens escalatie na maanden wachten op echtscheiding zijn kinderen inmiddels uit huis geplaatst,’ meldt een ander. Of: ‘Je kunt geen jaar wachten totdat je een keer je kind mag zien.’

Met name de onzekerheid die voortvloeit uit de onvoorspelbaarheid van procedures, trekt een wissel op cliënten, stellen nagenoeg alle advocaten. Onzekerheid kan een enorme impact hebben op iemands leven. Zo maakt een advocaat gewag van een hoger beroep in Amsterdam dat al een jaar op de plank ligt. ‘De cliënt wordt daarin potentieel persoonlijk aansprakelijk gesteld voor een bedrag van een aantal ton. Zolang er geen arrest wordt gewezen, kan deze cliënt niet door met zijn leven, omdat het met deze vordering boven zijn hoofd bijna onmogelijk is een hypotheek te verkrijgen voor een woning.’
Een arbeidsrechtadvocaat vertelt over een werknemer die eieren voor zijn geld koos, puur om een eind aan de onzekerheid te maken. ‘Cliënt heeft een relatief slechte schikking geaccepteerd, omdat hij niet langer zonder salaris kon blijven zitten (betrof een ontslag op staande voet). Dit resultaat had niet gehoeven bij een zitting binnen de voorgeschreven termijn.’

Een bestuursrechtadvocaat meldt: ‘Het komt met een zekere regelmaat voor dat cliënten die tot mijn doelgroep behoren, te weten Wmo-zaken, hangende de procedure overlijden. Daarnaast kan bij een geschil over een voorziening in natura hieraan geen terugwerkende kracht worden verleend.’
Een procedure over bijvoorbeeld een WW- of WIA-uitkering duurt meestal zo lang dat de cliënt in de tussentijd aangewezen raakt op een bijstandsuitkering en zijn rekeningen niet meer kan betalen, schrijft een collega. ‘Het komt nogal eens voor dat ik dan ook de schuldsanering voor cliënt moet regelen…’

Ook in het strafrecht eisen lange wachttijden hun tol, melden advocaten. ‘De uitkomst is niet per se het probleem. In strafzaken staat het leven van mensen in de tussentijd echter te lang on hold. Bankrekeningen zijn beslagen. Mensen kunnen zich niet goed tegen hun ontslag verdedigen, vinden moeilijk nieuw werk. De lijst van neveneffecten is lang.’

Een andere strafpleiter noemt als voorbeeld: ‘Executie van een straf voor een feit dat jaren daarvoor is gepleegd terwijl de veroordeelde een nieuw leven is begonnen, de executie meer schade toebrengt dan gerechtvaardigd en overigens alle strafdoelen zijn verdampt.’

Ruim de helft van de advocaten wijst erop dat cliënten het vertrouwen in de rechtsstaat verliezen wanneer een zaak lang aansleept. Bovendien neemt de kwaliteit van het rechterlijk oordeel af naarmate een procedure vertraagt, meldt een vijfde van de advocaten die de vragenlijst invulden. ‘Het op de stapel leggen van een dossier leidt ertoe dat vele relevante details, indrukken en inzichten verdwijnen en dat de rechter/griffier de zaak vervolgens grotendeels opnieuw tot zich moet nemen.’
Een familierechtadvocaat stelt vast dat rechters onder tijdsdruk overgaan tot ‘grote stappen, snel thuis’. ‘Rechter gaan zich praktisch opstellen en zo ook hun uitspraken doen. Hun taak is echter rechtspreken op basis van de feiten en omstandigheden, de standpunten van partijen en dat alles op grond van de wet. Het ‘middelen’ van bedragen die partijen opvoeren in een discussie omtrent partneralimentatie is praktisch, maar niet gebaseerd op de wet!’
Ook een andere advocaat ziet dat uitspraken ‘soms de indruk wekken dat zij het resultaat zijn van de uitdrukkelijke wens een stapel weg te werken. De kortste weg naar de uitgang lijkt dan belangrijker dan deugdelijke rechtsbedeling en onderkenning van de gerezen situatie. Effectieve rechtsbescherming is een product van kwaliteit en snelheid. Beide zijn een absoluut vereiste.’
Weer een andere advocaat constateert: ‘De rechtzoekende heeft steeds vaker het gevoel dat een vonnis is afgeraffeld op de voor de rechter makkelijkste manier, en dat er niet degelijk naar alle argumenten is gekeken.’

Voor de advocaten zelf brengt vertraging ook extra werk met zich mee en gaat het ten koste van de arbeidsvreugde. De motivatie lijdt eronder, zegt vijftien procent; ik kan mijn werk slecht plannen, stelt twaalf procent. Iemand licht toe: ‘Je bent voortdurend bezig met managen van verwachtingen en als je inhoudelijk echt aan de slag kunt, is dat doorgaans met het mes op de keel (want je hebt nog meer zaken te draaien). Het is slecht plannen, kwaliteit borgen staat daardoor onder druk. Verhouding werk en privé ook.’

Net als rechters moeten ook advocaten zich opnieuw in een dossier verdiepen als er veel tijd verstrijkt. Zo meldt een respondent: ‘Als je een jaar wacht op de volgende handeling, bijvoorbeeld een zitting, is het meeste een beetje weggezakt en kost het meer moeite om de zitting voor te bereiden. Of er moet door de lange doorlooptijden een nieuwe akte worden genomen, met bijvoorbeeld een eiswijziging, doordat de omstandigheden wijzigen als gevolg van een simpel tijdsverloop.’
Een andere advocaat heeft dezelfde ervaring. ‘Als er meer dan een jaar tussen het opstellen van stukken zit, dan moet ik echt alle voorgaande stukken opnieuw lezen. Dat kost tijd en dus geld.’

Niettemin wordt ook gewag gemaakt van voordelen als gevolg van lange wachttijden. Het kan ook deel uitmaken van de strategie, zegt een strafrechtadvocaat. ‘Delay, delay, in the meantime the prosecutor may die or the file disappear into the sea.’

Zo hoeft een lange wachttijd in strafzaken geen probleem te zijn als de verdachte op vrije voeten is. Maar als een verdachte in voorlopige hechtenis zit, juist des te meer. Voor die categorie gloort echter strafkorting na overschrijding van de redelijke termijn. Hoe langer een strafzaak duurt, hoe lager de straf, constateert iemand. ‘Overschrijding van de redelijke termijn in strafzaken is goed voor verdachten, maar desastreus voor de aan strafrechtelijke procedures ten grondslag liggende doelen,’ stelt een andere raadsman.

Ook in civiele zaken kunnen partijen er garen bij spinnen. ‘Voor een huurder die bedreigd wordt met ontruiming is uitstel prima, voor een mogelijke betaler van alimentatie ook,’ zegt een advocaat. Een familierechtspecialist noteert: ‘Veel familierechtzaken spelen tegen de achtergrond van een rouwproces en helpen ritueel bij de verwerking daarvan. Dat mag best een jaar duren.’

In kansarme vreemdelingenzaken levert het langer rechtmatig verblijf op, meldt een asieladvocaat.

Door de lange doorlooptijden gaan partijen noodgedwongen ook zoeken naar andere oplossingen voor hun conflict. De helft van de advocaten zegt weleens uit te wijken naar andere procedures of instanties. ‘Door de lange looptijd neemt de schikkingsbereidheid toe,’ weet een advocaat.

In het onderzoek werd advocaten ook gevraagd welke maatregelen kunnen helpen bij het verkorten van de procedures. Uitbreiding van het aantal gespecialiseerde rechters dan wel het stoppen met de verplichte roulatie van rechters werd het meest genoemd. Ook de inloopkamers, die de Rechtspraak vorig jaar heeft ingesteld, worden vaak genoemd als effectieve maatregel. Slechts een klein deel van de respondenten ziet heil in maximering van de spreektijd van advocaten en maximering van de lengte van processtukken.

Bijna een kwart van de advocaten denkt dat er winst te behalen is door voorafgaande aan de inhoudelijke procedure afspraken te maken met de wederpartij, al dan niet onder regie van de rechter.
Om met een positieve noot te eindigen: één van de vragen betrof de communicatie tussen advocaten en de griffie over de planning van de behandeling en/of de uitspraak. Daarover zijn de meeste advocaten (dik) tevreden. Slechts een vijfde van de respondenten vindt dat de communicatie slecht verloopt.