Naar de Europese rechter

Het is nog donker als een delegatie van het MH17-rechtsbijstandsteam elkaar treft op Utrecht Centraal. Op het programma deze koude dinsdag eind januari staat een bijzondere trip. Nederland verwijt Rusland het neerhalen van het vliegtuig en claimt dat daarmee het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM) is geschonden. Bij de ramp kwamen alle 298 inzittenden om het leven, onder wie 196 Nederlanders. Tijdens een zitting bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) komt de zaak voor het eerst aan de orde.

De advocaten die een groot deel van de nabestaanden van de slachtoffers van de vliegtuigcrash bijstaan, zijn door het ministerie van Buitenlandse Zaken uitgenodigd om de zitting bij te wonen. Een aanbod waar Peter Langstraat, Sander de Lang, Christa Wijnakker, Evert Wytema en Flip Schüller niet lang over na hoefden te denken. ‘Zoveel Europese rechters voor je, alleen dat is al indrukwekkend,’ zegt Langstraat. ‘En het is belangrijk voor de nabestaanden om deze zaak van dichtbij mee te maken.’ De uitspraak van het hof is cruciaal voor het rechtsbijstandsteam. Namens een deel van de nabestaanden hebben de advocaten bij het EHRM individuele klachtprocedures lopen tegen Rusland. De statenklacht is in juli 2020 ingediend. De Nederlandse Staat heeft zich toen ook geïntervenieerd in de individuele klachtprocedures van nabestaanden tegen Rusland bij het EHRM. Tijdens de openbare zitting die op de agenda staat, wat bij het EHRM sowieso al een unicum is, wordt de ontvankelijkheidsvraag beantwoord. Een positieve uitkomst betekent dat ook de individuele klachtprocedures van nabestaanden bij het EHRM zullen worden behandeld.

De advocaten zijn dan ook opgetogen als ze de trein instappen. Door een mistig en grauw Duits landschap raast de trein naar Offenburg. Tijdens de reis vertelt het team over de procedure. De Lang: ‘Het is een historische zaak, ten eerste omdat er heel weinig statenklachten worden ingediend bij het Europese hof.’ Het hof, dat in 1959 is opgericht, deed pas zestien keer uitspraak in een zaak tussen twee staten. Er lopen nog elf zaken tussen staten, waaronder zes tegen Rusland. ‘Interstatelijke klachten komen bij de Grand Chamber,’ vervolgt Wytema. ‘Daar komen alleen maar heel bijzondere zaken. Voor Nederland is het extra speciaal omdat het de eerste keer is dat Nederland individueel een directe klacht tegen een andere staat indient.’ De individuele klachtzaak die het team namens de nabestaanden heeft ingediend, was een reden voor Nederland om de statenklacht in te dienen. ‘Nederland vond dat het iets moest doen om ervoor te zorgen dat wij ook de beschikking krijgen over de bewijsmiddelen die Nederland heeft,’ vertelt De Lang. ‘Wij hebben zelf wel allerlei bewijs verzameld voor onze eigen klacht maar wij beschikken natuurlijk niet over informatie van de Militaire Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (MIVD) en de Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD). De zaken lopen nu hand in hand en gaan over hetzelfde feitencomplex.’

Eenmaal in Offenburg wordt het boemeltreintje naar Straatsburg gepakt. Naarmate de stad dichterbij komt, trekt de mist op en komt de zon tevoorschijn vanachter de heuvels rondom Straatsburg. De rest van de dag wordt er nog wat gewerkt vanuit het hotel en staat een tochtje naar de kathedraal op de agenda. De dag wordt afgesloten met sauerkraut en bier in de oude binnenstad.

Tijdens het ontbijt de volgende ochtend vroeg ogen de advocaten ontspannen. Ze hoeven vandaag tenslotte niet zelf te pleiten. Men is vooral nieuwsgierig hoe zo’n zaak bij het EHRM in zijn werk gaat. Bij aankomst bij het hof staat het team eerst oog in oog met nabestaanden die met spandoeken voor het gebouw staan. ‘Waiting for answers and accountability’, dragen zij uit naar voorbijgangers. Eenmaal binnen wordt het team hartelijk ontvangen door diplomaat Roeland Böcker, de Nederlandse permanente vertegenwoordiger bij de Raad van Europa.

Met zo’n honderd aanwezige nabestaanden, journalisten en advocaten is het een drukte van belang in de imposante zaal van de Grand Chamber. Er komen vandaag drie partijen aan het woord. Naast Rusland en Nederland mag Oekraïne pleiten tijdens de hoorzitting. Het EHRM besloot eerder twee zaken die Oekraïne tegen Rusland heeft aangespannen over onder meer de Russische inmenging in Oost-Oekraïne in 2014 samen te voegen met de Nederlandse zaak. Een luide bel klinkt en iedereen staat op. De twintig rechters komen achter elkaar binnengelopen en nemen plaats. Een indrukwekkend geheel, fluistert Wytema.
De Nederlandse staat wordt vertegenwoordigd door Babette Koopman, legal counsel bij het ministerie van Buitenlandse Zaken en de Nederlandse agent bij het EHRM. Volgens haar had Rusland ten tijde van de MH17-ramp in 2014 de controle over het gebied in Oost-Oekraïne waar het vliegtuig werd neergehaald. Daar komt volgens Nederland bij dat er op basis van het verzamelde bewijs geen andere conclusie mogelijk is dan dat de afvuurinstallatie van de Buk-raket waarmee MH17 werd neergehaald, is bediend door Russische specialisten.

Nabestaande Piet Ploeg krijgt een paar minuten van de Nederlandse spreektijd. Hij zegt dat nabestaanden ruim zeven jaar later nog altijd lijden en dat dit wordt verergerd door ‘de ontkennende houding van Rusland’ en ‘het feit dat niemand verantwoordelijkheid neemt’. Volgens Ploeg voelen nabestaanden zich ‘machteloos’ en is het op deze manier ‘onmogelijk om het af te sluiten’. Een goede keuze om hem ook kort te laten spreken ‘na het overtuigende betoog met bewijzen van Koopman’, vinden de advocaten. ‘Het laat de rechters zien waar we het allemaal voor doen.’

Rusland heeft counsel Mikhail Vinogradov naar de zitting gestuurd. Hij ontkent in alle toonaarden. Hij stelt binnensmonds en in onduidelijk Engels dat het vliegtuig werd neergehaald boven Oekraïne, en dat de vliegramp dus niet binnen de jurisdictie van Rusland viel. Volgens Vinogradov, die ruim binnen de drie kwartier klaar is met zijn betoog, kan Rusland niet verantwoordelijk worden gehouden voor wat buiten het eigen grondgebied is voorgevallen.

De Lang vindt het opvallend ‘dat zelfs bij dit bijzondere hof Rusland blijft zeggen “we hebben er niks mee te maken, het was een Oekraïense raket”. Terwijl er stapels papieren liggen met bewijs. Zelfs met twintig rechters blijven ze ontkennen. Ik vind het onvoorstelbaar.’

Een van de onderdelen van de klacht tegen Rusland is gebaseerd op het niet-meewerken van Rusland om de waarheid over het neerstorten van vlucht MH17 boven water te krijgen. ‘Zo zijn de afgelopen jaren belangrijke feitelijke vragen aan Rusland onbeantwoord gebleven,’ zegt De Lang. ‘Uren na de ramp worden zelfs alternatieve scenario’s door Rusland de wereld ingeslingerd. Jarenlang blijft Rusland deze alternatieve scenario’s voeden, tot groot ongenoegen van de nabestaanden. Vandaag op de zitting worden door de Russische gezant deze alternatieve scenario’s niet meer genoemd. Wel geeft hij aan dat MH17 is neergeschoten door een raket die is afgeschoten door Oekraïne en dat Rusland er geen enkele rol in heeft. Hij onderbouwt dit verder niet. Dit is opmerkelijk nu de rechters in de Grand Chamber inmiddels ook de beschikking hebben over de vele duizenden bewijsstukken waaruit blijkt dat de raket geleverd is door Rusland en onder Russische controle stond.’

De spreektijd van Oekraïne wordt in alle opzichten beter benut. De minister van Justitie van Oekraïne, Denys Maliuska, geeft een inleiding waarin hij subtiel de spanning tussen Rusland en Oekraïne op dit moment aanhaalt. De ingehuurde Queen’s Counsel, de Britse topadvocaat Ben Emmerson, gaat verder en legt beeldend en in mooie bewoordingen uit waarom Rusland effectieve controle had in het gebied in Oost-Oekraïne ten tijde van de gewelddadigheden.

De advocaten zijn onder de indruk van het optreden van Oekraïne. ‘Het is goed dat de minister van Justitie van Oekraïne persoonlijk het standpunt van het land inleidt. En op z’n minst opmerkelijk dat hij de spanning tussen Rusland en Oekraïne noemde,’ vindt Wytema. ‘Het leek bijna een soort van uitnodiging aan het hof van “zeg er iets van”. Formeel is het niet van invloed maar het hangt wel boven het maaiveld. Iedereen die betrokken is bij deze zaak heeft de oplopende spanning wel in het achterhoofd, ook de rechters.’ Langstraat noemt het cynisch dat Rusland voor het hof blijft ontkennen, terwijl de troepen klaarstaan langs de grens. Over de ‘klasse’ van het pleidooi van de Queen’s Counsel zijn de advocaten het eens. De Lang: ‘Eigenlijk moet elk land bij het EHRM een Queen’s Counsel inhuren om overtuigend over te komen.’

Na afloop van de spreektijd van de drie partijen krijgen de twintig rechters de kans om vragen te stellen. Daar maken ze massaal gebruik van. De een in het Engels, de ander in het Frans. Verreweg de meeste vragen worden aan Rusland gesteld en gaan over MH17. Alles draait om de vraag wie er effectieve controle had over de rebellen in Oost-Oekraïne toen het toestel werd neergeschoten.

Volgens EHRM-deskundige Schüller is de hoeveelheid vragen van de rechters van belang. ‘Daarnaast vind ik de prominente rol van MH17 in de vragen opvallend, gezien de andere gewelddadigheden die vanuit Oekraïne centraal staan. Rusland wordt door de indringendheid van de vragen gedwongen om in te gaan op de inhoud. Je moet je met betrekking tot de uitslag nooit laten leiden door de vragen van de rechters, maar wat me opvalt is dat ze de vaart erin houden. De nieuwe Russische rechter is pas 1 januari benoemd en de zitting gaat gelijk door. Het is duidelijk dat het hof vaart wil maken.’

‘Wij zijn hier natuurlijk voor de nabestaanden van de slachtoffers van MH17, maar er zijn drie zaken die vandaag de aandacht van het hof krijgt,’ vervolgt Wijnakker. ‘De vragen van het hof richten zich vooral op MH17 en in mindere mate op de gewelddadigheden die Oekraïne vandaag aankaart. Dat vind ik bijzonder. Ik had een veel breder scala aan vragen verwacht omdat er veel meer onderwerpen centraal staan. Dat helpt onze cliënten om zich gehoord te voelen.’

Na de schorsing krijgen de partijen elk een halfuur de tijd om in te gaan op de vragen. De Russische afgevaardigde, die verreweg de meeste vragen te beantwoorden heeft, is wederom gauw klaar. Hij keert zich in zijn betoog tot de nabestaanden: ‘We also want the truth,’ zegt hij. Het zorgt voor zacht rumoer onder de aanwezige nabestaanden.

Nederland gaat nog eens kort en bondig in op het duidelijke bewijs en herhaalt waarom het voor de nabestaanden zo belangrijk is dat er verantwoordelijkheid wordt genomen. De Queen’s Counsel geeft op kaarten en met precieze data nogmaals aan waarom Rusland verantwoordelijk was voor het luchtruim in Oekraïne ten tijde van het neerhalen van MH17 en andere gewelddadigheden. ‘De Russen liegen’, zegt hij meermaals en hij noemt dat ‘minachting van het hof’.

De zitting loopt tegen het einde. De luide en volgens sommigen ‘merkwaardige schoolbel’ klinkt weer en iedereen staat op waarna de rechters achter elkaar de zaal verlaten. Het is nu aan hen om te beraadslagen. De uitspraak is op zijn vroegst over een paar maanden te verwachten, maar het kan ook zomaar een jaar duren.

Na afloop van de zitting maken de verschillende partijen van de gelegenheid gebruik om een foto te maken in de Grand Chamber. De Russische, Oekraïense en Nederlandse delegatie poseren om beurten voor de imposante rij stoelen. De nabestaanden en het rechtsbijstandsteam kunnen niet achterblijven. Het heeft iets weg van een schoolreisje en geeft aan hoe bijzonder het is om op deze plek te zijn.

De middag na de zitting wordt het rechtsbijstandsteam samen met hun cliënten en de nabestaanden, uitgenodigd door de Nederlandse permanente vertegenwoordiger bij de Raad van Europa voor een lunch. Böcker en zijn echtgenote verwelkomen hen op een prachtige residentie niet ver van het EHRM. Ook de delegatie van het ministerie van Buitenlandse Zaken is aanwezig. Er wordt gespeecht en teruggeblikt op de bijzondere zitting die ook voor de Nederlandse staat uniek is.
Tevredenheid overheerst. Nederland heeft zijn punten duidelijk kunnen bepleiten en ook antwoord gegeven op de vragen van de diverse rechters. Pijnpunt bij de aanwezige nabestaanden is de opstelling van Rusland. Het is op zijn zachtst gezegd weer ‘een klap in hun gezicht’.

Het is nog niet te voorspellen of de rechters de ontvankelijkheidsvraag in het voordeel van Nederland zullen beantwoorden, maar de voortekenen zijn volgens het rechtsbijstandsteam goed. ‘Kernvraag is wanneer er gesproken kan worden over effectieve controle door een ander land,’ zegt Schüller. ‘Beantwoording van deze vraag door het hof kan vergaande precedentwerking hebben. De rechters zullen hier goed over moeten nadenken, maar we hebben goede hoop op een positieve uitkomst.’
Het team roemt verder nog de goede samenwerking met het ministerie van Buitenlandse Zaken. De Lang: ‘Hoewel wij het individuele belang dienen van de nabestaanden zijn de belangen van onze cliënten en de Nederlandse staat op dit moment gelijk. We hebben hetzelfde doel, namelijk waarheidsvinding, gerechtigheid en verantwoordelijkheid van de schuldige.’