Afscheid van het toernooi model?

Als advocaat-mediator stond Lisa Hermus in een mediation twee ouders bij die uit elkaar gingen. De exen werden het niet eens over de vraag wie het huis mocht overnemen. Hermus: ‘Het leek een impasse te worden. Ik heb ze voorgesteld de zaak aan de rechter voor te leggen binnen de procedure gezamenlijke toegang ouders (PGTO).’ Rechter bij de rechtbank Oost-Brabant, locatie Den Bosch Frédérique Roll behandelde de zaak. ‘Toen ik ze naar hun belangen vroeg, kwam er ook oud zeer op tafel. Door te praten en te luisteren, ontstond er begrip over en weer. Vervolgens zijn we op zoek gegaan naar wat de ouders nodig hadden om prettig verder te kunnen met hun leven.’

Gaandeweg werd duidelijk dat ze allebei een goede plek wilden hebben om te wonen, voor zichzelf én voor de kinderen. De ouders werden het erover eens dat er geld tegenover moest staan om in het huis te mogen blijven wonen. Die notie leidde uiteindelijk tot overeenstemming.

Het is één van de zaken die binnen de pilot PGTO bij de rechtbank Oost-Brabant, locatie Den Bosch heeft gelopen. Nog tot 1 oktober 2023 kunnen ouders en hun advocaten aan deze pilot deelnemen. Doel van de PGTO is dat ouders uit elkaar gaan met zo min mogelijk strijd en daardoor zo min mogelijk schade voor de kinderen. Op zitting gaan ze onder regie van de rechter met elkaar in gesprek (zie kader).  

De pilotprocedure staat ook open voor samenlevers die niet getrouwd zijn, vertelt rechter en PGTO-projectleider bij de Haagse rechtbank Leonie Koper. ‘Normaal gesproken moeten ze twee procedures voeren, één civielrechtelijke voor de goederenrechtelijke vraagstukken, voor conflicten rondom de kinderen moeten ze bij de familierechter zijn.’

Hermus noemt het feit dat de kwestie over het overnemen van de woning niet door een civiele rechter maar door een familierechter werd behandeld een ander groot pluspunt. ‘De rechter begreep: het gaat over meer dan alleen het huis. Het gaat ook over gehoord worden, gezien worden. Over dat mensen zich zorgen maken of ze een dak boven het hoofd van hun kinderen hebben. Daarom is het ook zo goed dat een familierechter die de dynamiek van een scheiding begrijpt, deze zaken doet. Het gaat verder dan het feitelijke onderwerp, het huis, de alimentatie, of wat dan ook.’ 

Van het traditionele toernooimodel is bij scheidingszaken via de PGTO geen sprake. Daardoor lopen procedures veel sneller. Koper: ‘Een gewone scheidingsprocedure begint met een verzoekschrift, dan volgt een verweerschrift. Er kunnen zelfstandige verzoeken worden ingediend, en verweer op de zelfstandige verzoeken. Van al die stukken kan uitstel worden gevraagd. Op een gegeven moment is een zaak zittingsrijp. Dan gaat deze op de zittingsplank omdat er een wachttijd is. Voor je het weet ben je bijna een jaar verder.’ 

Bij een zaak binnen de PGTO komen partijen binnen zes weken op zitting, vervolgens hebben ze binnen vier weken uitspraak. Die snelheid spreekt deelnemers aan de pilot aan. Het is volgens hen beter voor de relaties tussen de partners en hun kinderen. Ouders en kinderen worden minder lang blootgesteld aan een stressvolle procedure en krijgen niet de gelegenheid om in de diverse processtukken standpunten in te nemen die verharding van het geschil veroorzaken. Hermus: ‘De tand des tijds veroorzaakt vaak erosie aan relaties van scheidende partners. Ze krijgen nieuwe partners, of er komt ruzie. Als er vaart in de zaak zit, voorkomt het dat er allerlei conflicten ontstaan.’  

Betrokken advocaten merken op dat rechters op zitting meer tijd hebben voor partijen dan tijdens een gewone scheidingsprocedure. ‘In een ouderwetse zitting praat je tégen de rechter, in een zitting via de nieuwe procedure praat je mét de rechter. Dat vind ik een groot verschil,’ zegt advocaat-mediator Jurgen Peters (Justum Advocaten & Mediators, Zoetermeer). Een jaar geleden voerde hij een scheidingszaak via de PGTO. Peters: ‘Van grote waarde is de rust waarin een zaak binnen de PGTO plaatsvindt, de kwaliteit van de vragen die de rechter stelt. Voor partijen is duidelijk dat de rechter echt luistert en daarbij de tijd neemt om een laagje dieper te gaan dan wat de strijdpunten zijn. De rechter heeft oog voor de onderliggende belangen, dat vond ik heel prettig.’  

Al met al zijn ervaringsdeskundigen erg te spreken over de pilot. Toch komt deze maar moeizaam op gang. Tussen 1 april 2020 en 1 april 2021 zijn er bij de rechtbank Den Haag en de rechtbank Den Bosch in totaal twaalf (scheidings)zaken via de PGTO gevoerd, terwijl er plek was voor honderd zaken. De ontwikkelaars van de pilot gissen naar de precieze reden van het achterblijvend aantal deelnemers. Bij de rechtbank Den Bosch is er een reflectiebijeenkomst over gehouden, waarbij rond de zeventig advocaten aanwezig waren. Ook de rechtbank Den Haag heeft een door ruim tweehonderd deelnemers bezochte bijeenkomst georganiseerd over de PGTO voor de advocatuur, de mediators en de bijzondere curatoren.

Een van de redenen die advocaten noemden om niet deel te nemen aan de pilot is dat het meer tijd kost. Een nieuwe procedure betekent dat advocaten zich erin moeten verdiepen. Ook het invullen van het deelnameformulier, voorafgaand aan de procedure, werpt volgens advocaten een drempel op. Advocaat-mediator Peters: ‘Het is een behoorlijk dik formulier. Wat beide partijen willen ten aanzien van de geschilpunten moet erin worden verwoord, alle stukken moeten worden aangehecht. Advocaten moeten flink wat werk verzetten. Ze vragen zich misschien af of het wel in het belang van hun cliënt is om vooraf een gezamenlijk formulier op die manier aan te bieden.’  

Rechter en PGTO-projectleider bij de rechtbank Oost-Brabant Sanne Korthuis-Becks geeft aan dat het deelnameformulier inmiddels is vereenvoudigd. Ook de rechtbank Den Haag heeft goed naar de advocatuur geluisterd en heeft het deelnameformulier vereenvoudigd en meer dan gehalveerd. Feit blijft wel dat de pilot een nieuwe werkwijze en andere mindset van advocaten vraagt. Advocaten moeten veel meer gezamenlijk optrekken met elkaar en de ouders, omdat het deelnameformulier een gezamenlijk document is, en zich richten op de gezamenlijke belangen. Ook moeten ze samen alle relevante stukken aanleveren zodat de zaak compleet is.

Inmiddels bieden de rechtbank Den Haag en de rechtbank Oost-Brabant overigens ook de mogelijkheid om een reguliere (scheidings)procedure gaandeweg om te zetten naar een procedure gezamenlijke toegang ouders.  

Bij de PGTO hebben advocaten ook een iets andere rol dan tijdens een traditionele scheidingsprocedure. Peters: ‘Je gaat beter niet op standpunten pleiten maar met en onder regie van de rechter zoeken naar oplossingen in belang van partijen.’ De advocaat-mediator vermoedt dat ook dit advocaten ervan kan weerhouden deel te nemen aan de pilot. ‘Het kan zijn dat sommige advocaten of hun cliënten niet in dit concept geloven.’

Daar komt volgens Peters bij dat lang niet alle scheidingen zich lenen voor de PGTO. ‘Als familierechtadvocaat filter je van tevoren of een zaak geschikt is voor mediation of een viergesprek. Als partijen daaruit komen, kom je tot een gezamenlijk scheidingsverzoek.’ Ook zaken die te ver zijn geëscaleerd, als bijvoorbeeld een ondertoezichtstelling speelt of als kinderen uit huis zijn geplaatst, worden mogelijk niet behandeld bij de pilot.

Onbekend maakt onbemind: het is een andere veelgehoorde reden waarom advocaten zelden kiezen voor de PGTO. Daar probeert Peters verandering in te brengen. ‘Als de cliënt niet direct openstaat voor mediation of een viergesprek, bespreek ik de mogelijkheid om aan het project deel te nemen en ga ik in op de voordelen van de procedure. Als je samen, onder regie van een rechter, tot afspraken kunt komen, houden deze veel beter stand dan wanneer de rechter op eigen houtje een knoop doorhakt. Dat is ook uit onderzoek gebleken. En dat in twee maanden tijd. Als ik cliënt zou zijn, zou ik het wel weten.’ 

Na afloop van de pilot, oktober 2023, gaat de Universiteit Utrecht de effecten ervan onderzoeken. Projectleider Koper onderstreept dat om steekhoudende conclusies te kunnen trekken het van belang is dat er meer zaken via de PGTO gaan lopen. Tijdens de evaluatie zal worden onderzocht of de aannames die de ontwikkelaars van de pilot van tevoren hebben gedaan, kloppen. Of het klopt dat door sneller op zitting te komen, door een andere zittingsaanpak, door sneller te beslissen, minder schade wordt toegebracht aan de kinderen. Projectleider Korthuis-Becks: ‘Vervolgens willen we kijken welke elementen zich ervoor lenen om te implementeren in de reguliere scheidingsprocedure.’ 

Dat een zaak pas op zitting wordt toegelaten als alle stukken er zijn, zodat er een compleet beeld van de situatie is, zou Korthuis-Becks in de toekomst in iedere scheidingsprocedure terug willen zien. Ook de snelheid waarbinnen de procedures binnen de pilot worden behandeld, vinden betrokkenen een voorbeeld voor iedere scheidingsprocedure bij de rechtbank.  

Hermus noemt het element van ‘gezamenlijke’. ‘Ouders zouden standaard voorafgaand aan een procedure met elkaar in gesprek moeten gaan. De maatschappij is nog erg onderverdeeld in “het mijn en het dijn” en conflictmodellen, in plaats van dat conflicten gezamenlijk worden opgelost.’ 

Advocaat-mediator Peters vindt het van grote meerwaarde dat alle scheidingszaken binnen de pilot door familierechters worden behandeld en dat ze daarbij mediationvaardigheden inzetten. Hij maakt daarbij wel de kanttekening dat deze benadering op zitting meer tijd vraagt. Tijd die er, met de huidige rechterstekorten, mogelijk niet is voor iedere scheidingsprocedure. Korthuis-Becks bevestigt dat. En ze vindt het wrang. ‘Want procedures met deze benadering zouden ook vaker een hoger beroep kunnen voorkómen.’