Het systeem van de gesubsidieerde rechtsbijstand heeft in de toeslagenaffaire onvoldoende gefunctioneerd, zeggen de onderzoekers. En dat het niet goed liep, is niet tijdig opgemerkt. Hierdoor hebben sociaal advocaten in bezwaarzaken tegen de Belastingdienst minder of geen gesubsidieerde juridische hulp verleend. Zonder die juridische hulp stond een deel van de gedupeerde ouders alleen tegenover de Belastingdienst of zag helemaal af van een procedure.
Volgens de onderzoekers werd bij de beoordeling van aanvragen voor gesubsidieerde rechtsbijstand in bezwaarzaken tegen de Belastingdienst te weinig rekening gehouden met de complexiteit van de kinderopvangtoeslagzaken en het vermogen van de verschillende burgers om daadwerkelijk zelfredzaam te zijn. ‘De wetgeving die de toegang tot gesubsidieerde rechtsbijstand regelt, geeft hiertoe wel mogelijkheden. Deze is open geformuleerd en laat voor de uitwerking veel over aan de uitvoeringspraktijk. In de praktijk werd onvoldoende gebruik gemaakt van deze beslisruimte.’
De kinderopvangtoeslagaffaire heeft laten zien dat overheidsorganen zich niet altijd toegankelijk en behulpzaam opstellen, zeggen de onderzoekers. Ook zijn andere vormen van hulpverlening, zoals het sociaal raadsliedenwerk, niet overal beschikbaar. ‘Onder deze omstandigheden is het lastig voor burgers om zonder hulp van een advocaat in bezwaar te gaan.’
Uit het rapport blijkt ook dat de monitoring van het stelsel onvoldoende op orde was. Knelpunten werden niet tijdig gesignaleerd en onderkend. ‘Hierdoor was er te weinig zicht op het daadwerkelijk bereiken van het beoogde maatschappelijke effect van het stelsel: gesubsidieerde rechtsbijstand voor die gevallen waar dat echt nodig is.’
Ruimhartiger toevoegbeleid
De onderzoekers vinden dat de eerstelijns rechtshulp moet worden versterkt. ‘Zorg ervoor dat alle rechtzoekenden al in een vroeg stadium toegang hebben tot laagdrempelige vormen van sociaaljuridische hulpverlening, zoals sociaal raadslieden. Dit kan juridische procedures voorkomen en biedt mogelijkheden om sociaalmaatschappelijke ondersteuning te bieden bij multiproblematiek.’
Het WODC pleit daarnaast voor een ruimhartiger toevoegbeleid, zodat voor meer zaken gesubsidieerde rechtsbijstand mogelijk is. ‘Sociaal advocaten ervaarden de werkwijze als exclusief: in bezwaarzaken tegen de Belastingdienst werd geen gesubsidieerde rechtsbijstand verleend, tenzij kon worden gemotiveerd dat de zaak erg complex was. De inzichten uit dit onderzoek suggereren dat een inclusieve werkwijze, waarbij wel gesubsidieerde rechtsbijstand wordt verleend tenzij heel duidelijk is dat iemand het zelf afkan, beter aansluit bij de daadwerkelijke zelfredzaamheid van burgers.’
Ook moet er volgens het WODC beter zicht worden gehouden op het functioneren van het stelsel door knelpunten tijdig te signaleren en onderkennen. ‘Betere registratie van aanvragen voor gesubsidieerde rechtsbijstand en tijdige juridische ondersteuning spelen daarin een belangrijke rol.’
