‘De dag na de verkiezingen was ik op de rechtbank in Warschau. In de hal renden onafhankelijke rechters en advocaten elkaar tegemoet, we vlogen elkaar om de hals, we gaven highfives.’ Mikolaj Pietrzak, deken van de advocatenorde in Warschau, memoreert in een Zoomgesprek het ongekend uitgelaten gedrag van de juridische gemeenschap in reactie op de verkiezingsuitslag van 15 oktober. Linkse, rechtse, conservatieve en liberale partijen hadden één coalitie gevormd in een ultieme poging een derde termijn van de populistische PiS-regering te voorkomen. En dat lukte: de coalitie onder leiding van Donald Tusk vormt sinds 13 december samen met twee andere gematigde partijen de nieuwe regering van Polen. ‘Deze partijen denken over van alles verschillend, maar ze zijn allemaal loyaal aan de rechtsstaat.’
Afgelopen september stond Pietrzak nog in het Advocatenblad met het beklemmende verhaal over de afbraak van de rechtsstaat in Polen, waarbij rechters werden vervangen door politieke vrienden van de regering en de aanval op de balie al ruim was ingezet. Hield Pietrzak deze overwinning toen voor mogelijk? ‘We waren hoopvol, maar ook op het ergste voorbereid: we hebben eerder verliezen geleden die we niet voor mogelijk hielden… En een derde populistische termijn zou ons onomkeerbaar in de Russische invloedssfeer duwen, weg van de gemeenschap van democratische staten en mogelijk uit de EU.’
Publiekseducatie
Achteraf gezien, zegt Pietrzak, had de juridische gemeenschap in Polen al decennia veel meer energie moeten steken in publiekseducatie. ‘In 2015 realiseerden we ons dat we scholieren, studenten, de hele maatschappij het basisconcept van de democratische rechtsstaat hadden moeten bijbrengen. Mensenrechten, de rule of law en onafhankelijke rechtspraak: voor juristen zou het gesneden koek moeten zijn, maar veel anderen weten niet goed wat het betekent en waarom het voor hen van belang is. Door onze nalatigheid was het voor de populisten veel gemakkelijker om aan de macht te komen.’
Onderwijs is natuurlijk niet iets van de korte termijn, maar, zegt Pietrzak, het heeft altijd zin om ermee te beginnen. ‘De afgelopen acht jaren is publieksinformatie ons speerpunt geweest. We stonden bij popconcerten en op braderieën, openden informatiestands en gaven workshops. Dit heeft veel meer bewustzijn bij het publiek gecreëerd. In de verkiezingen werd de rechtsstaat het belangrijkste thema en de opkomst was ongekend hoog: 75 procent.’
Aan de beurt
Dat de PVV in Nederland bij de laatste verkiezingen de grootste partij is geworden, kwam in de kring van Pietrzak als een schok. ‘Ik dacht: nu zijn zij aan de beurt… Met gewaardeerde collega’s uit Nederland [de Warschause balie heeft nauw contact met de balie in Amsterdam, red.] heb ik het erover gehad dat wat in Polen is gebeurd overal kan gebeuren.’
Kort voor verkiezingen zag Pietrzak dat de meest extreme figuren van de PiS-patij uit beeld verdwenen en dat er gematigde, zachte speeches werden gehouden. ‘Maar eenmaal aan de macht voeren ze alles uit wat ze eerder zeiden, alles waarvan je niet wilde geloven dat ze het zouden doen. En van politici die het nodig vinden een gemeenschappelijke vijand aan te wijzen – immigranten, moslims, joden, gays of welke minderheid ook – kun je ook verwachten dat ze andere elementen uit het populistenhandboek zullen inzetten. Zoals het onderwerpen van de rechterlijke macht, het centraliseren van de macht en het afbreken van checks and balances.’
Dan komt het er voor juristen op aan de rug recht te houden, zegt Pietrzak. Hij is optimistisch dat, als het erop aan mocht komen, de Nederlandse juridische gemeenschap die toets zou doorstaan. ‘We hebben in onze strijd van de afgelopen jaren bijzonder veel steun uit Nederland gekregen van rechters, advocaten en wetenschappers. Ik heb er vertrouwen in dat zij de regering met argusogen zullen volgen en zullen ageren als de rule of law of mensenrechten worden geschonden.’
Maar voorkomen is beter dan genezen, te meer daar het lastiger wordt het publiek te bereiken als een populistische regering de media onder controle krijgt – iets wat in Polen na de verkiezingen in 2015 razendsnel gebeurde, vertelt Pietrzak. Hij adviseert de juridische gemeenschap: ‘Neem nu de tijd voor optredens op tv, radio en internetmedia, vooral die waar radicaal rechtse kiezers zich op richten. Deel je expertise over de rule of law. Vertel waarom bepaalde maatregelen in strijd kunnen zijn met de Nederlandse Grondwet, het EVRM, het Vluchtelingenverdrag. Gebruik juridische argumenten – het is een kerntaak voor ons om regeringen aan te spreken op onrechtstatelijk handelen, en om het publiek daarover op een toegankelijke manier uitleg te geven.’
Vetorecht
Polen zelf zit nog steeds dik in de gevarenzone. De huidige president is PiS-sympathisant en zit er in elk geval nog tot 2025. Hij heeft vetorecht bij wetgeving en is betrokken bij rechterlijke benoemingen. De door de PiS-regering benoemde rechters bezetten strategische plekken in de rechtspraak en de procedures die nog liepen om onafhankelijke rechters weg te krijgen zijn niet opeens verdwenen. Pietrzak: ‘Hoe ontwar je de Gordiaanse knoop van acht jaar destructie van de rechtsstaat zonder zelf naar onconstitutionele middelen te grijpen? Als het lang duurt, zal dat bij het publiek tot frustratie leiden, en over vier jaar zijn er alweer verkiezingen.’
De huidige minister van cultuur nam meteen na zijn aanstelling de publieke tv, radio en persbureaus over en benoemde advocaten in de raad van toezicht. Pietrzak: ‘Er was een enorme politieke noodzaak om die verschrikkelijke partijpropaganda te beëindigen en van deze instrumenten weer echte publieke media te maken.’ Maar de president kwam met een veto en er kwam kritiek op de maatregelen: was het wel volgens de wet gegaan? ‘We hadden een belangrijke les te leren: er zijn geen shortcuts op weg naar een democratie. Je moet er niet aan denken dat de mensen die de rechtsstaat te gronde hebben gericht straks een zaak tegen de huidige democratische regering winnen bij het EHRM.’
Flexibiliteit
Wel mag Polen zich op het pad naar herstel wat meer flexibiliteit veroorloven dan een democratie die goed in het zadel zit, vindt Pietrzak. ‘De rechter kan bijvoorbeeld bij de beoordeling van overheidsbesluiten waarin een belangenafweging moet worden gemaakt veel gewicht toekennen aan herstel van de rechtsstaat. Gelukkig heeft minister van Justitie Adam Bodnar, die als ombudsman de enige werkelijk onafhankelijke instantie was tijdens de PiS-regering, een fantastisch team van onderministers aangesteld om de verschrikkelijke rommel op te ruimen en de rechtsstaat te herstellen: geen beroepspolitici, maar juristen die hun leven in dienst van mensenrechten hebben gesteld. Een voormalig rechter die streed voor de rule of law gaat nu de rechtspraak hervormen.’
Bij leden van de rechterlijke macht die met de populistische wind meewaaiden, ziet Pietrzak dat elke geestdrift inmiddels is verdwenen. ‘Je zag het al op de dag na de verkiezingen, de rechters die hadden gecollaboreerd slopen door de gangen, vermeden oogcontact. Ze zijn nog in functie, verschanst achter de illegale wetten die hen op hun plek hebben gebracht. Maar ze zijn stil geworden nu ze hun backing kwijt zijn. Dat geeft wel aan dat ze politiek gestuurd werden. En dat is een positie waarin je als rechter nóóit terecht wil komen. Dan ben je dus niet onafhankelijk!’
Gewonnen
Intussen gaat het advocatenwerk door. Pietrzak en enkele andere advocaten wonnen op 12 december bij het EHRM voor vijf lhbti-stellen een zaak tegen de Poolse staat: die moet geregistreerd partnerschap toestaan. ‘Ik ben ontzettend trots op die uitspraak, en het is een zeer gelukkige omstandigheid dat die werd gewezen één dag voordat de regering Tusk aantrad. Voor het eerst in vele jaren is er een reële kans dat het geregistreerd partnerschap, en wat mij betreft het huwelijk voor lhbt-koppels, open komt te staan. Onder de populisten was die uitspraak aan dovemansoren gericht geweest.’