De Raad van State kan zich dan geheel toeleggen op advisering van het kabinet en parlement over wetgeving. De commissie noemt het ‘staatsrechtelijk onzuiver dat een Hoog College van Staat zowel de wetgever adviseert over wetgeving als over diezelfde wetgeving rechtspreekt.’ Dat kan vragen oproepen over de onafhankelijkheid en onpartijdigheid van de Raad van State.
De parlementaire enquêtecommissie Fraudebeleid en Dienstverlening, voorgezeten door Tweede Kamerlid Michiel van Nispen (SP), presenteerde maandag haar rapport ‘Blind voor mens en recht’. ‘Steeds beter is er zicht op wat zich heeft afgespeeld bij de Kinderopvangtoeslag. Maar de vraag waarom dit heeft kunnen gebeuren, is nog niet beantwoord’, schrijven de commissieleden. ‘Daarom heeft de Tweede Kamer opdracht gegeven voor deze enquête.’
Eerder onderzocht de parlementaire ondervragingscommissie Kinderopvangtoeslag de problemen rond de fraudeaanpak bij de kinderopvangtoeslag. Het eindverslag ‘Ongekend onrecht’ verscheen op 17 december 2020. De tijdelijke commissie Uitvoeringsorganisaties deed onderzoek naar de oorzaken van problemen bij uitvoeringsorganisaties en het verlies van de menselijke maat daarbij. Het eindrapport ‘Klem tussen balie en beleid’ werd op 25 februari 2021 aangeboden.
Sterkere rechtsstaat
In het jongste rapport is de enquêtecommissie snoeihard. Belangrijke en machtige (overheids)instellingen zijn jarenlang blind geweest voor mens en recht, is een van de conclusies. ‘Mensen zijn vermorzeld door de ontspoorde fraudeaanpak van de overheid.’
De commissie is daarbij kritisch over de ‘alles-of-niets’ werkwijze van de Afdeling bestuursrechtspraak. Deze uitleg van de wet leidde ertoe dat mensen bij een kleine onvolkomenheid in het geheel geen recht hadden op toeslag. Dat bracht slachtoffers van de toeslagenaffaire in financiële problemen.
De rechtbank Rotterdam week meerdere keren expliciet af van deze benadering. De Afdeling bestuursrechtspraak ‘bleek echter blind voor deze signalen: de van de alles-of-niets benadering afwijkende uitspraken van rechtbanken werden in hoger beroep keer op keer zonder uitzondering vernietigd.’ Pas in oktober 2019 nam de Afdeling afscheid van deze benadering. Daardoor hebben veel mensen ‘onnodig lang in de ellende gezeten’, aldus de commissie. Het kantelpunt in de benadering van de Afdeling betekent volgens de commissie ‘dat de ruimte altijd in de wet heeft gezeten. Het is ernstig dat de Afdeling bestuursrechtspraak tot op de dag van vandaag niet wil toegeven dat het jarenlang goedkeuren van de alles-of-niets benadering fout was.’
Juridisch vangnet
De commissie doet in het rapport een aantal aanbevelingen. Zo moeten de vergoedingen omhoog om het juridisch vangnet voor burgers te verbeteren. Dat moet helpen om het tekort aan sociaal advocaten terug te dringen. Ook moeten de criteria voor gesubsidieerde rechtsbijstand verruimd worden, zodat meer mensen in aanmerking komen voor een toevoeging.
Voor een sterkere rechtsstaat, waarin grondrechten worden gerespecteerd en rechtsstatelijk wordt gehandeld, is het van belang dat wetten zowel voor- als achteraf aan de Grondwet worden getoetst, aldus de commissie. Daarnaast moet de waakhondfunctie van de Autoriteit Persoonsgegevens versterkt worden door verhoging van het jaarbudget.