Coalitieakkoord: ‘Rechtsbijstand bij asielaanvragen zoveel mogelijk beperkt’

De partijen zetten in het akkoord stappen naar het strengste toelatingsregime voor asiel en het omvangrijkste pakket voor grip op migratie ooit. ‘Het hele asiel- en migratiestelsel wordt hervormd, de instroom gericht en maximaal teruggedrongen
met een breed pakket maatregelen zodat een oplossing wordt geboden voor de huidige acute situatie, met plek voor wie hier echt mag blijven en draagvlak te behouden.’ Beperking van de rechtsbijstand is onderdeel van het maatregelenpakket.

De nieuwe coalitie zet ook in op versterking van het belang van de Grondwet en van grondrechten, van ‘checks and balances’ in het democratisch bestel, van rechtsstatelijke instituties en rechtsbeginselen. De vier partijen hebben een agenda met vijfentwintig maatregelen opgesteld om dat te bereiken. Een van de maatregelen onder de kop ‘Goed bestuur en sterke rechtsstaat’ is dat er een grondwetsherzieningsvoorstel tot het schrappen van het toetsingsverbod in artikel 120 wordt ingediend. Er komt een grondwettelijk (constitutioneel) hof, dat wetten kan toetsen aan de Grondwet. De Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State wordt verzelfstandigd en er komt een vaste Tweede Kamercommissie grondrechten en constitutionele toetsing.

Volgens de coalitie zijn er nog steeds ‘hardheden in beleid, wetgeving en uitvoering’ die burgers te hard raken. De afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State, de Raad voor de Rechtspraak, de beide Kamers en de (kinder-) Ombudsman moeten daarvan jaarlijks een lijst aanleveren bij de minister van Binnenlandse Zaken (BZK). Die krijgt opdracht als coördinerend bewindspersoon de hardheden aan te pakken. ‘De inzet van rechtsbeginselen wordt meer onderkend en benut en grondrechten worden direct toetsbaar gemaakt via het constitutionele hof,’ aldus de partijen.

De coalitie wijdt een apart hoofdstuk aan nationale veiligheid en de democratische rechtsstaat. ‘We zullen alle hoeders van onze democratische rechtsstaat steunen en achter hen gaan staan, zodat zij veilig en met voldoende mensen en middelen hun essentiële werk kunnen blijven doen,’ valt te lezen in de inleiding. Een van de prioriteiten is dat de aanpak van de georganiseerde criminaliteit wordt versterkt. Van preventie tot bewaken en van beveiligen tot de aanpak in detentie.

Er wordt meer ingezet op confiscatie van vermogen met de Europese aanpak als voorbeeld. Andere maatregelen zijn intensivering van de anti-witwasaanpak en uitbreiding van de kroongetuigenregeling. De aanpak voortgezet crimineel handelen in en vanuit detentie wordt versterkt naar Italiaans model en de samenwerking met andere landen geïntensiveerd. De afgelopen jaren is er een groei van het aantal bedreigingen bij politici en hoeders van de rechtsstaat, schrijven de partijleiders. Het team bedreigde politici zal daarom worden uitgebreid en “Bewaken en beveiligen” wordt een generaal dossier.

Ook wordt het jeugdstrafrecht voor 14 tot en met 16-jarigen aangescherpt, onder andere door het verhogen van maximale straffen. De definitie van deelname aan een terroristische organisatie wordt verruimd, de strafmaat voor terroristische activiteiten gaat omhoog naar twintig jaar cel. Daarnaast komt er onderzoek naar een uitbreiding van de wettelijke categorieën veroordeelden van wie het Nederlanderschap kan worden afgenomen. De aanpak van digitale dreigingen door buitenlandse mogendheden en cybercriminelen wordt versterkt.

Slachtoffers krijgen meer rechten door invoering van een zwaarwegende stem in gratieprocedures, verbetering van het stelsel van compensatie van geleden schade en een zelfstandig gebiedsverbod. Er moeten voldoende, passende voorzieningen voor slachtoffers komen, waaronder herstelrecht.

Verder wordt het behandelen van geschillen, conflicten en veelvoorkomende criminaliteit via wijkrechtspraak gestimuleerd. De rechtspleging moet sneller en effectiever worden door regie op de digitalisering door de Raad voor de Rechtspraak. Er komen meer prestatieafspraken in de strafrechtketen. ‘Detentie wordt versoberd en moet effectief zijn.’

In een eerste reactie op het coalitieakkoord stelt de Nederlandse Vereniging van Strafrechtadvocaten (NVSA) dat strenger straffen in veel gevallen niet de oplossing is. ‘Voorkoming van criminaliteit zou voorop moeten staan, bijvoorbeeld door te investeren in de GGZ,’ aldus voorzitter Dennis Wolters. ‘Pak de problemen aan bij de kern en investeer in (eerstelijns) hulpverlening. Recidive wordt niet (alleen maar of vooral) voorkomen door meer of zwaarder te straffen. Mocht iemand schuldig blijken aan een strafbaar feit, dan zou vooral oog moeten bestaan voor het effectiever – en op maat – straffen ter voorkoming van strafbaar gedrag in de toekomst. Dit kan door veroordeelden te helpen om hun situatie die heeft geleid tot het feit te verbeteren, zeker in het geval van jeugdigen. Zij hebben recht op een tweede kans en een toekomst.’

De NVSA vindt ook dat er meer moet worden geïnvesteerd in resocialisatie na een veroordeling. ‘Jarenlange bezuinigingen in (bijvoorbeeld) het gevangeniswezen en hulpverlening hebben die resocialisatie geen goed gedaan.’ De NVSA wijst in dat verband ook op de nadelige gevolgen van kortdurende gevangenisstraffen en pleit voor een humaan strafrecht met als effect de gewenste veilige samenleving. De vereniging benadrukt dat een ieder die met politie en/of justitie in aanraking komt onschuldig is totdat het tegendeel is gebleken. ‘Een ieder heeft recht op een eerlijk proces zoals is vastgelegd in diverse verdragen, waarbij ook Nederland partij is.’

Ook Reinier Feiner, voorzitter van de Vereniging Sociale Advocatuur Nederland (VSAN), is niet direct enthousiast over het akkoord. ‘Het is voor wat betreft de sociale advocatuur (vooralsnog) teleurstellend. Behalve de te verwachte ‘versobering’ op rechtsbijstand bij de asieladvocatuur wordt rechtsbijstand of sociale advocatuur niet genoemd. Het grote belang van rechtsbescherming van kwetsbare burgers in hun relatie tot overheden en bedrijven wordt niet geagendeerd, anders dan versterking van rechtspraak , toezichthouders en parlement. Maar die instituties moeten worden gevoed door de vertolkers van het recht voor gewone mensen: sociale advocaten. De rechtspraak is niet in staat die rechtsbescherming te bieden als de sociale advocatuur niet integraal mee wordt gewikt, gewogen en gefinancierd. De toeslagenaffaire is een treurig voorbeeld hiervan.’

Dat de coalitiepartijen een zeer streng asielbeleid voorstaan was volgens Feiner te verwachten en ‘vanuit hun optiek begrijpelijk. Dat die groep kwetsbare mensen hun rechten flink beperkt ziet, betekent in feite dat het juist daar van belang is kritische tegenmacht te organiseren om de rechtsstatelijkheid van het beleid en de betrokken mensenrechten goed te kunnen toetsen. Positief is dat de kracht en werking van goede rechtsbijstand (asieladvocatuur) impliciet dus wel erkend wordt.’