‘De rechtsstaat is in een staat van verwaarlozing terechtgekomen,’ schrijft de staatscommissie onder leiding van staatsrechtgeleerde Henk Kummeling in het adviesrapport ‘De gebroken belofte van de rechtstaat’. ‘Er is een kloof te dichten tussen enerzijds de overheid en anderzijds burgers in een kwetsbare positie. De eerste moet zorgen dat er een eind komt aan de verwaarlozing van de rechtsstaat voor de laatsten. Zij moet de belofte van de rechtsstaat inlossen.’
Volgens de staatscommissie, waar ook sociaal advocaat bekend van het toeslagenschandaal Eva González Pérez lid van is, is de verwaarlozing van de rechtsstaat het gevolg van politieke besluitvorming of het uitblijven daarvan. Het parlement en de regering moeten ’tempo maken met het verbeteren van de rechtsstaat met de juiste investeringen’.
De rechtsstaat vraagt om permanent onderhoud en dit kost geld, aldus de commissie. Verder zijn er de komende jaren, naast juridische en politiek-bestuurlijke maatregelen, ook aanzienlijke financiële investeringen nodig om de belofte van de rechtsstaat in te lossen voor burgers in een kwetsbare positie.
Sociale advocatuur
Volgens de staatscommissie is de toegang tot het recht voor burgers ernstig in de knel gekomen door grove tekorten in het stelsel van rechtshulp. ‘De sociale advocatuur is de afgelopen jaren zo uitgekleed dat er vrijwel geen boterham in te verdienen valt. Het aantal sociaal advocaten is sinds 2014 gestaag aan het teruglopen, terwijl het aantal toevoegingen groeit: er is dus meer werk, dat met minder mensen gedaan moet worden. De drempels om toegang te krijgen tot het recht, een grondbeginsel van de rechtsstaat, zijn daardoor flink hoger geworden.’ Om de toegankelijkheid te herstellen is volgens de commissie een forse verhoging van de vergoedingen nodig. Daarnaast moet de eerstelijnsrechtshulp, zoals het Juridisch Loket en sociaal raadslieden, de mogelijkheid krijgen om burgers echt te helpen en niet enkel door te verwijzen.
De staatscommissie beveelt verder een Planbureau voor de rechtsstaat en een zelfstandig begrotingshoofdstuk voor de rechtsketen aan om de rechtsstatelijke cultuur te versterken. Daarnaast moet het rechtsstatelijk kompas binnen alle onderdelen van de overheid worden versterkt. Dat kompas moet in geval van conflicterende belangen richting geven aan hun handelen. Een ander voorstel is om uitvoeringsorganisaties de mogelijkheid te bieden een rode kaart te trekken voor beleid of regelgeving.
Ook moet het contact met de burger worden verbeterd en vereenvoudiging van regelingen voor bestaanszekerheid zou langdurige politieke prioriteit moeten krijgen. De staatscommissie wil in algemene wetgeving een grondslag voor gegevensdeling tussen overheidsorganisaties, voor proactief overheidshandelen in het belang van de burger. De onderzoekers bevelen verder aan de bestuurlijke besluitvorming en de procedure voor bezwaarschriften zo in te richten dat burgers ervaren dat zij gehoord en gezien worden.