De zogeheten Commissie rechtsstatelijke toets regeerprogramma legde in opdracht van de NOvA 42 regeringsplannen langs de rechtsstatelijke lat. Net zoals bij eerdere analyses van verkiezingsprogramma’s kregen plannen die de rechtsstaat verbeteren een groene vlag. Een gele vlag was er voor plannen die risico’s in zich dragen en een rode vlag voor beleidsvoornemens die achteruitgang betekenen.
De commissie is in zes gevallen positief, onder meer over het de plannen om een ‘vergisrecht’ voor burgers te introduceren, het constitutionele toetsingsverbod voor de rechter op te heffen en de Afdeling Bestuursrechtspraak van de Raad van State te verzelfstandigen. Deze maatregelen krijgen een groene vlag.
Rode vlag
Negen plannen leiden tot een rode vlag, met name in het geval van asiel- en migratiebeleid. Het afschaffen van de gesubsidieerde rechtsbijstand voor kansarme asielzoekers en vervolgaanvragers, is daar een voorbeeld van. Ook de inzet van het staatsnoodrecht om een crisis te bezweren, de zogeheten noodwet, vindt geen genade in de ogen van de commissie, die spreekt van ‘voorzienbaar misbruik van bevoegdheid’. ‘Hier wordt getornd aan de fundamenten van de rechtsstaat. De overheid kan daarmee niet pretenderen een volwaardige rechtsstaat te zijn, alle mooie verklaringen ten spijt.’
De voorgenomen opschorting van de behandeling van asielaanvragen (‘asielbeslisstop’), het beperken en versoberen van opvang en invoering van een gesloten regime voor kansarme en overlastgevende asielzoekers krijgen ook een rode vlag.
Opvallend is dat de commissie een rode vlag uitdeelt omdat in het regeerprogramma concrete maatregelen ontbreken om de teruglopende sociale advocatuur te steunen. Ze verwijst daarbij naar een eerder rapport waarin wordt gewaarschuwd voor een tekort aan sociaal advocaten. ‘Naar het oordeel van de commissie is de huidige situatie daarmee niet alleen risico voor de rechtsstaat, maar neemt het kabinet voor lief dat de ‘bijzonder problematische tekorten’ zich inderdaad voordoen en dat de toegang tot het recht voor een steeds grotere groep mensen niet langer gegarandeerd is.’
Gele vlag
Van de 43 kabinetsplannen worden er 28 getooid met een gele vlag, daarmee aangevend dat ze volgens de commissie een risico vormen voor de rechtsstaat. Ook hier gaat het vaak om asielbeleid. Daarnaast noemt de commissie onder meer het taakstrafverbod bij geweld tegen hulpverleners, het scherper onderscheid tussen vreedzaam demonstreren en orde verstorende acties, verhoging van maximumstraffen voor 14- en 15-jarigen en de mogelijke beperking van de toegang tot de rechter voor belangenorganisaties.
Hoewel de commissie positief is over de opheffing van het constitutionele toetsingsverbod voor de rechter, staat ze kritisch tegenover de komst van een constitutioneel hof. Een dergelijk hof kan goed uitpakken, maar brengt ook risico’s met zich mee als politisering van de rechtspraak en verzwaring van de rechtsgang. Ook kan het de positie verzwakken van regering, parlement en de gewone rechter.
De NOvA-commissie rechtsstatelijke toets regeerprogramma bestaat uit de hoogleraren Elaine Mak (voorzitter) Jasper Krommendijk en Lieneke Slingenberg en de advocaten Channa Samkalden en Camilo Schutte.