Het komt regelmatig voor dat de uitspraak van één rechter sectoren in Nederland vrijwel geheel op slot zet. De gedachte van de trias politica is dat een rechter onafhankelijk rechtspreekt in een individuele zaak. Het is niet het idee van de machtenscheiding dat een rechterlijke uitspraak min of meer hetzelfde effect heeft als een algemeen verbindende maatregel. En dat is nu wel vaak het geval.
Montesquieu had het zo mooi bedacht. De driemachtenleer op basis waarvan de Staat zodanig is ingericht dat drie machten van elkaar zijn gescheiden en elkaars functioneren bewaken: de wetgevende macht, de uitvoerende macht en de rechtsprekende macht. Het idee is dat niet een van deze machten de overhand kan krijgen. In Nederland zijn de wetgevende en uitvoerende macht niet strikt gescheiden, maar de rechterlijke macht wel.
Maar wat nu als activistische rechters steeds vaker uitspraken doen die de impact hebben van een algemeen verbindende regel? In dat geval is veel afhankelijk van die ene rechter. Dat is niet verenigbaar met de gedachte achter de trias politica. Immers, de Wet algemene bepalingen regelt in artikel 11 en 12 dat het een rechter niet is toegestaan om een algemeen verbindende regel af te kondigen.
Op 18 december 2024 heeft de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State uitspraken gedaan in hoger beroepen inzake Amercentrale en Rendac. Deze uitspraken hebben grote gevolgen voor het verkrijgen van stikstofvergunningen. De facto werd hiermee een streep gezet door vrijwel alle bouwplannen in Nederland. Niet alleen bij het stikstofdossier waren de gevolgen van de rechterlijke uitspraak groot, ook in de Klimaatzaak is het effect van een activistische rechter enorm. De belangengroepering Urgenda won in 2019 een zaak tegen de Nederlandse Staat waarbij de Staat werd opgedragen om 25 procent minder broeikasgassen uit te stoten ten opzichte van 1990.
Kleine, activistische clubjes kunnen grote invloed uitoefenen via ‘lawfare’. Urgenda maakt handig gebruik van het Nederlandse rechtssysteem om de politiek te beïnvloeden. Dat is prima. Het punt is echter dat rechters steeds vaker geneigd zijn om hierin mee te gaan zoals blijkt uit de klimaat- en stikstofzaken. Dat schuurt met bijvoorbeeld de grondwettelijke zorgplicht van de Staat om te voorzien in huisvesting en uitvoering te geven aan de Woning- en Huisvestingswet. Nu laten we door een uitspraak over een grijsbuiksalamander vrijwel alle bouwplannen in Nederland op slot zetten. Het zal juridisch wel allemaal kloppen, maar de geest van de trias politica is ver te zoeken.
