Gefinancierde rechtsbijstand

Het kabinet trekt volgend jaar 154 miljoen euro uit voor een duurzaam stelsel van gefinancierde rechtsbijstand en een redelijke beloning voor sociaal advocaten. Ook de jaren daarna komt er een bedrag vrij voor de rechtsbijstand.

Bijzonder hoogleraar Diana de Wolff meent dat het stelsel voor gefinancierde rechtsbijstand ook ingezet kan worden om de middeninkomens te behoeden voor hoge advocaatkosten. Verhoging van de toevoegingstarieven is daarbij wel nodig, zegt ze.

De toeslagaffaire lijkt in ieder geval voor één ding goed geweest. De geesten zijn rijp om meer geld uit te trekken voor de gefinancierde rechtsbijstand, bleek begin dit jaar tijdens een overleg in de Tweede Kamer. Dat wordt wel een zaak voor de nieuwe regering.

De Vereniging Sociale Advocatuur Nederland (VSAN) en de NOvA hebben in afzonderlijke brieven de Tweede Kamer opnieuw op het hart gedrukt te investeren in de gefinancierde rechtsbijstand. De toeslagenaffaire toont aan hoe belangrijk het is dat burgers aan de hand van een advocaat hun recht kunnen halen, aldus de beide organisaties.

Als straks op 1 januari niet het vuurwerk maar wel de champagnekurk knalt, verlaat Mark Hüsen na ruim dertien jaar de advocatuur. Tijd voor een terugblik op dertien jaar opkomen voor een voor iedere burger toegankelijke rechtsstaat. Hoe dat in de praktijk gaat, was overigens recent nog te zien in de documentaire De laatste sociaal advocaten van Ingeborg Jansen.

Minister Dekker blijft vooralsnog positief gestemd over zijn beoogde nieuwe stelsel voor de gefinancierde rechtsbijstand. De eerste resultaten wijzen uit dat de ingeslagen weg vervolgd kan worden.

Nu de rechtbanken en gerechtshoven fysiek gesloten zijn, worden urgente zaken via video- en telefoonverbinding behandeld. Strafrechtadvocaten verlenen bijstand op afstand. Dat heeft zijn beperkingen.

De rechtsbijstandsvergoeding voor echtscheidingszaken moet van tien naar dertien punten. Dat is een van de acht eisen die de Vereniging Advocatenbelangen (VA) eind januari stelt in een brief aan minister Dekker van Rechtsbescherming.

Nadat het kabinet besloot extra geld uit te trekken voor de sociale advocatuur riepen de NOvA en de specialisatieverenigingen op de acties in januari te annuleren. Niet iedereen geeft daar gehoor aan. Vijf advocaten geven hun visie. 

Minister Dekker komt half november alsnog over de brug. Het kabinet besloot tijdens de ministerraad extra geld uit te trekken om de tarieven in de sociale advocatuur te verhogen. Voor de komende twee jaar komt daartoe 60 miljoen euro beschikbaar. De vergoeding per toevoegingspunt kan met de 30 miljoen per jaar (excl. btw) tijdelijk omhoog. Per punt wordt nu 108,57 euro vergoed. Vanaf 1 januari 2020 geldt het nieuwe tarief van 121,50 euro. Dat tarief geldt voor de eerste 1.500 basispunten. Voor elk punt boven die 1.500 wordt het tarief van 110,62 euro uitbetaald.

Het kabinet hoopt dat met de financiële injectie de aangekondigde actie #ikpiketnietlanger en andere verhinderingsacties worden afgeblazen. De NOvA en de diverse specialisatieverenigingen laten in een persbericht weten dat wat hen betreft de acties van de baan zijn. De NOvA zal ook weer aanschuiven op het ministerie van Justitie en Veiligheid voor het zogeheten topberaad over de gefinancierde rechtsbijstand.

Hoewel een massale piketstaking begin januari van de baan lijkt houdt een aantal kantoren vast aan de protestactie. Zo laat het Deventer kantoor Vlug Huisman Maarsingh Strafpleiters op zijn website weten de piketboycot te handhaven. Het kantoor krijgt op Twitter bijval van verschillende advocaten.

De Tweede Kamer maande minister Dekker (Rechtsbescherming) tijdens een debat over de gefinancierde rechtsbijstand begin november op korte termijn maatregelen te nemen om problemen in de sociale advocatuur op te lossen. Ook de NOvA riep minister Dekker vin een brief nogmaals op een halt toe te roepen aan de herziening van de gefinancierde rechtsbijstand. De weg die Dekker is ingeslagen is tot mislukken gedoemd, stelt de Orde.

Minister Dekker hield echter voet bij stuk in zijn weigering om snel extra geld uit te trekken voor de sociale advocatuur. Dat geld is er simpelweg niet, zei hij tijdens het debat. Tientallen advocaten die het debat over de rechtsbijstand bijwoonden, verlieten uit protest de zaal.

Het aantal advocaten dat in 2018 actief deelnam aan het stelsel gesubsidieerde rechtsbijstand is met ongeveer 200 afgenomen naar 7.072 advocaten. Dat is zo’n drie procent lager dan in 2017, blijkt eind oktober uit cijfers en trends van de Raad voor Rechtsbijstand.

Het aantal toevoegingsadvocaten daalt sinds 2014. Toen namen nog 7.603 advocaten deel aan het stelsel. Er zijn in 2018 in totaal 407.163 toevoegingen afgegeven. Dat is een daling van twee procent ten opzichte van 2017. Het gemiddeld aantal reguliere toevoegingen per advocaat per jaar ligt in 2018 op 54. Dat is hetzelfde als het jaar ervoor.

De Amsterdamse strafrechtadvocaat Robert Malewicz doet eind september een oproep op Twitter om de eerste twee weken van januari te staken door niet beschikbaar te zijn voor piket. De NOvA en alle specialisatieverenigingen steunen het plan en roepen advocaten op het initiatief te volgen. Advocaten scharen zich vervolgens massaal achter de actie #ikpiketnietlanger.

Na enkele dagen laat de Raad voor Rechtsbijstand weten dat ongeveer 85 procent van de piketadvocaten heeft aangegeven niet beschikbaar te zijn voor piketdiensten van 1 t/m 14 januari 2020.

Personen- en familierechtadvocaat Ingrid Maste is ontevreden over de onderbetaling van advocaten die gefinancierde rechtsbijstand verlenen. Uit protest tegen de ‘lakse houding’ van de overheid start ze een actie.

De laatste drie maanden van dit jaar verlaagt ze haar uurtarief van de gebruikelijke 198 euro exclusief btw naar 160 euro exclusief btw voor de eerste vijfentwintig uur voor alle cliënten. ‘Dit geldt zowel voor mijn bestaande als nieuwe cliënten,’ kondigde Maste (@meesterlijk81) haar actie eind augustus op Twitter aan. ‘Daar staat tegenover dat ik in die maanden geen nieuwe cliënten op basis van gefinancierde rechtsbijstand zal aannemen.’

Algemeen deken Johan Rijlaarsdam laat op 18 september weten uit het overleg met het ministerie van Justitie en Veiligheid over de gefinancierde rechtsbijstand te stappen. De NOvA stapt uit het zogeheten topberaad uit onvrede over de weigering van Dekker extra geld uit te trekken om de acute nood in de sociale advocatuur te lenigen. In de begroting van het ministerie voor 2020 is geen extra geld uitgetrokken voor de sociale advocatuur. De NOvA zegt dat daardoor het vertrouwen tot een minimum is gedaald om snel tot een oplossing te komen. Rijlaarsdam: ‘Verder overleg is zinloos. We blijven weg uit het topberaad.’

Het college van afgevaardigden steunt de NOvA in het besluit om uit het topberaad te stappen. De fractie Rotterdam vindt het nog niet ver genoeg gaan en roept op tot concrete acties. De Vereniging Sociale Advocatuur Nederland kondigt kort daarna acties en ‘onorthodoxe maatregelen’ aan uit protest tegen de weigering van het kabinet om extra geld uit te trekken voor de gefinancierde rechtsbijstand.

De NOvA vroeg minister Dekker begin september om op korte termijn geld vrij te maken om ‘de acute nood’ onder sociale advocatuur te lenigen. De minister moet jaarlijks 25 tot 30 miljoen euro extra uittrekken om het punttarief in toevoegingszaken te verhogen, stelt de orde. De coalitiepartijen reageren verdeeld op de oproep van de NOvA. CDA, D66 en ChristenUnie willen dat het kabinet snel actie onderneemt. De VVD voelt er weinig voor. Half september laat de minister weten bereid te zijn extra geld uit te trekken om de instroom van jonge sociaal advocaten te stimuleren.

De aanwezigheid van een advocaat bij het verhoor van minderjarige is vanaf deze zomer verplicht, terwijl maar een deel van deze uren vergoed wordt. Het leidde de afgelopen maanden tot fel verzet van jeugdstrafrechtadvocaten. Diverse kantoren kondigden aan te stoppen met het jeugdpiket. Eind augustus laat minister Dekker op Twitter weten met een oplossing te komen voor het conflict over de vergoeding van het jeugdpiket.

Minister Dekker voor Rechtsbescherming informeerde de Tweede Kamer half juli over de stand van zaken ten aanzien van de herziening van het stelsel. Er komt extra geld beschikbaar voor experimenten. Navraag leert dat advocaten bezwaren houden tegen de plannen van minister Dekker. ‘Behoud het goede, maak met de sector afspraken over verbeteringen van het bestaande stelsel,’ is de algemene opvatting.

Met zijn voortgangsbrief stuurde de minister ook een eerste doorrekening van zijn plannen naar het parlement. De Kamer had daar eerder op aangedrongen. De minister wil met zijn nieuwe stelsel meer grip krijgen op de kosten. Uitgangspunten daarbij zijn een redelijke vergoeding voor rechtshulpverleners en een eigen bijdrage die de rechtzoekende stimuleert een afweging te maken tussen de kosten van rechtshulp en de verwachte opbrengst.
Volgens Dekker sterkt de doorrekening hem in de gedachte dat er een beter stelsel mogelijk is voor hetzelfde geld.

Dekker vindt de herziening van de gefinancierde rechtsbijstand een opdracht voor de gehele advocatuur, schreef hij eind 2018 in zijn contourennota. ‘Net zoals van sociaal advocaten mag worden gevraagd zich niet volledig afhankelijk te maken van overheidssubsidies, mag van commerciële advocatenbureaus een maatschappelijke tegenprestatie worden verwacht. Het uitgangspunt is een grotere solidariteit binnen de beroepsgroep en het in gezamenlijkheid invulling geven aan de toegang tot het recht van minderbedeelden.’ Die onderling solidariteit lijkt er wel te zijn, hoewel er sprake is van de nodige terughoudendheid. De overheid mag een grondwettelijk recht niet zomaar afwentelen op het bedrijfsleven, is de gedachte.

De Tweede Kamer gaf Dekker in het voorjaar van 2019 groen licht om verder te werken aan een nieuw stelsel voor de gefinancierde rechtsbijstand. Dat ging overigens wel op het nippertje. De voltallige oppositie was tegen. De coalitiepartijen hielpen de VVD-minister aan de vereiste meerderheid, maar ook dat ging niet van harte. Dekker slaagde er niet in veel vertrouwen te winnen. De Tweede Kamer wil nauwgezet en gedetailleerd te worden geïnformeerd over de voortgang om indien nodig bij te sturen.

De Tweede Kamer debatteerde in januari tweemaal over de zogeheten contourennota van minister Dekker (voor Rechtsbescherming). Dat ging er soms heet aan toe. Met name SP’er Michiel van Nispen trok fel van leer. Ondanks zwak optreden van de minister bleef de coalitie achter hem staan.

Dekker wil werkendeweg het stelsel herzien. VVD, CDA, D66 en CU vinden dat de contourennota genoeg houvast biedt om verder uit te werken. De oppositie is juist overtuigd van het tegendeel en vindt het onverantwoord om een niet nader uitgewerkt plan, waarbij ook de financiële onderbouwing ontbreekt, te gaan uitvoeren. Ze verwijten Dekker marktwerking in de rechtshulp te willen introduceren.

De verstandhouding tussen minister en de advocatuur is op een dieptepunt beland. Aangespoord door onder meer het CDA probeert Dekker weer ‘on speaking terms’ te komen. Dat zal nog niet meevallen. Onder meer de Vereniging Sociale Advocatuur eist dat eerst de vergoedingen worden verhoogd, alvorens het gesprek met Dekker te hervatten.

Herziening van het stelsel gaat op zijn minst vijf jaar duren. Dat is te lang, luidt het Kamerbrede oordeel. Vandaar dat Dekker al snel van start wil gaan met de minder ingrijpende aanpassingen. De minister denkt wil zo snel mogelijk het aantal rechtszaken op toevoeging verminderen. Dan ontstaat er ruimte om de tarieven te verhogen, stelt hij.

Ook start Dekker met een aantal pilots, onder meer gericht op een betere samenwerking tussen het zogeheten juridische en het sociale domein. Mensen hebben soms meer baat bij een hulpverlener dan bij een advocaat, is de gedachte daarachter.

Een ander pilot, gericht op het ontwikkelen van rechtshulppakketten, wordt opgezet door rechtsbijstandverzekeraar Achmea.

De Kamerdebatten werden in januari ‘omlijst’ door diverse acties van advocaten in den lande. Bij rechtbanken in verschillende steden werd vroeg in de ochtend een half uur gedemonstreerd. Zittingen gingen daardoor later van start.

In de afgelopen jaren zijn diverse rapporten gewijd aan de gefinancierde rechtsbijstand. Achtereenvolgens de commissies Wolfsen, Barkhuysen en Van der Meer kwamen met adviezen. Het meest recente rapport is ‘Andere tijden’, waarin de Commissie Van der Meer tot de conclusie komt dat veel toevoegingsadvocaten onderbetaald worden.

Volgens de president van de Amsterdamse rechtbank moet het kabinet jaarlijks 127 miljoen euro uittrekken, zodat advocaten loon naar werk krijgen.

Circa vier- tot vijfduizend advocaten zijn voor hun inkomen grotendeels afhankelijk van toevoegingszaken. Gemiddeld komen zij per jaar netto elf mille tekort, berekent Van der Meer.

De commissie doet in totaal 52 aanbevelingen om de puntentoekenning in de gefinancierde rechtsbijstand te verbeteren.

Het rapport van Van der Meer vond in Den Haag echter geen gehoor. Minister Sander Dekker presenteerde in november 2018 zijn eigen visie op hoofdlijnen, vervat in de zogeheten contourennota. Kern van zijn boodschap: minder procedures, meer oplossingen.

Dekker zegt te streven naar snelle, effectieve en laagdrempelige oplossingen. ‘Soms kan dat niet anders dan via de rechter, maar vaak kan het ook op een andere manier. Met dit voorstel gaan we ervoor zorgen dat de oplossing centraal staat en niet de procedure.’

Eén belangrijk punt uit de contourennota van Dekker is gebaseerd op het rapport van de commissie-Wolfsen, uit 2015. De oud-rechtere kwam met het idee voor een eerstelijns rechtshulp, die een cliënt eerst moet bezoeken alvorens hij een advocaat kan inschakelen om te procederen.

De PvdA’er Wolfsen stelde ook dat de puntenvergoeding voor advocaten moet aansluiten bij de ambtelijke salarisschaal 12 en het jaarlijkse puntenmaximum te verlagen naar 900. Ook de voorstellen van Wolfsen wekten de verontwaardiging van de advocatuur.

Die boosheid werd nog eens vergroot door het optreden van toenmalig staatssecretaris Teeven. Die streek met zijn uitlatingen de advocatuur met regelmaat tegen de haren in. Vooral een interview met de Groene Amsterdammer veroorzaakte veel ophef.

Daarin onthulde de VVD-politicus zijn persoonlijke motief om te bezuinigen op de rechtsbijstand. Het liefst wilde Teeven minimumstraffen invoeren, maar coalitiepartner PvdA stond dat niet toe. ‘Toen heb ik me toegelegd op de bezuiniging op de advocatuur. Het is een andere manier om hetzelfde effect te bereiken. Als je aan een advocaat niet al te veel tijd geeft om aan een verdachte te besteden, dan wordt het ook niet zo veel, die verdediging.’